অসমীয়া সাহিত্যৰ পৃষ্ঠভূমি৷ প্ৰাক্‌-শঙ্কৰী যুগৰ পটভূমি ৷ অসমীয়া সাহিত্য৷ অসমৰ ৰাজনৈতিক বুৰঞ্জী ৷

* অসমৰ ৰাজনৈতিক বুৰঞ্জী

প্ৰাচীন যুগ 

কিম্বদন্তিমূলক শাসক

প্ৰাগজ্যোতিষপুৰ (খ্ৰীঃপূঃ৫০০-৩৫০খ্ৰীঃ)

• খ্ৰীঃপূ ৫ম-৪ৰ্থ শতিকাৰ ভিতৰত ‘ৰামায়ণ’ (বাল্মীকি, ৰামায়ণত ২৪,০০০ শ্লোক ৭টা কাণ্ড আৰু ৫০০ সৰ্গত ভগোৱা হৈছে) আৰু ‘মহাভাৰত’ (ৰচকঃ বেদব্যাস, সাতটা কাণ্ড) ৰচনা কৰা হয় বুলি পণ্ডিতসকলে কয়৷
• খ্ৰীঃ পূঃ পঞ্চম শতাব্দী পাণিনিৰ ‘অষ্ট্যাধায়ী’ ব্যাকৰণ ৰচনাৰ সময়৷ এই ব্যাকৰণত সৰ্বমুঠ ৩৯৯৮টা সূত্ৰৰ মাধ্যমেৰে বৈদিক আৰু লৌকিক সংস্কৃত ভাষাক সামৰি প্ৰাচীন ভাৰতীয় আৰ্যভাষাটোৰ আটাইবোৰ সম্ভাব্য দিশৰ পূৰ্ণাঙ্গ বিৱৰণ সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে। আধুনিক ভাষাবিজ্ঞানী ব্লুমফিল্ডে অষ্টাধ্যায়ীক ‘মানৱ বুদ্ধিমত্তাৰ সবোৰ্ত্তম কীৰ্তিস্তম্ভ’ হিচাপে অভিহিত কৰিছে।
• খ্ৰীঃপূঃ ৪ৰ্থ শতিকা কৌটিল্যৰ ‘অৰ্থশাস্ত্ৰ’ ৰচনাৰ সময়৷ ৰাষ্ট্ৰৰ স্বৰূপ, ৰজা আৰু প্ৰজাৰ সম্বন্ধ বিচাৰ আদি ৰাজনৈতিক বিষয়ৰ তাত্বিক আলোচনা, ঘাইকৈ ৰাজ্য শাসনৰ লগত জড়িত সমস্যাৰ সমাধান স্বৰূপে ব্যৱহাৰিক জ্ঞান বিতৰণৰ বাবে গ্ৰন্থখন ৰচিত হৈছে। এই গ্ৰন্থৰ আলোচ্য বিষয় হৈছে- এখন ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰশাসনীয় আৰু অৰ্থনৈতিক যাৱতীয় বিষয়। 
• মহাভাৰত, ৰামায়ণ, ৰঘুবংশ, অৰ্থশাস্ত্ৰ আদি প্ৰাচীন কাব্যত এই প্ৰাগ্‌জ্যোতিষপুৰ স্থানৰ নামোল্লেখ আছে৷ কিম্বদন্তিৰ মতে নৰকাসুৰে দানৱ ৰজা ঘটকাসুৰক সিংহাসনচ্যুত কৰি প্ৰাগজ্যোতিষ ৰাজ্য স্থাপন কৰিছিল। পশ্চিমে কৰতোৱাৰ পৰা পূবে দিক্ৰঙলৈ তেওঁৰ ৰাজ্য বিস্তৃত আছিল। তেওঁ বিদৰ্ভৰ ৰাজকুমাৰী মায়াক বিয়া পাতিছিল। পাছলৈ শ্ৰীকৃষ্ণৰ হাতত তেওঁৰ মৃত্যু হয়। নৰকাসুৰৰ কিংবদন্তি অসমৰ ইতিহাসৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ; কাৰণ কামৰূপ শাসন কৰা কেইবাটাও ৰাজবংশ নৰকাসুৰৰ পৰাই হোৱা বুলি কোৱা হয়। গুৱাহাটীৰ দক্ষিণত তেওঁৰ নামেৰে এটা পাহাৰ আছে। শক্তি দেৱী আৰু উপাসনাৰ স্থান কামাখ্যাৰ সৈতেও তেওঁৰ নাম যুক্ত কৰা হয়।

• দানৱ ৰাজবংশই উত্তৰ-পূব ভাৰতৰ অসমত ৰাজনৈতিক শাসনৰ সূত্ৰপাত কৰিছিল। মহীৰংগ দানৱে এই বংশ প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। তেওঁলোক কিৰাট মূলৰ লোক আছিল। কালিকা পুৰাণত এই শাসকসকলৰ উল্লেখ আছে কিন্তু একো পুৰাতাত্বিক প্ৰমাণ নাই। কিৰাট শাসকৰ শেষজন ঘটকাসুৰক নৰক ৰাজবংশৰ কিংবদন্তি ৰজা নৰকাসুৰে বধ কৰি নিজৰ শাসন আৰম্ভ কৰে। ৰজাসকলৰ সাম্ভাব্য ক্ৰমঃ মহীৰংগ (মৈৰং), হটকাসুৰ, শম্ভাসুৰ, ৰত্নাসুৰ আৰু ঘটকাসুৰ৷

• কালিকাপুৰাণৰ মতে জনকৰ তোলনীয়া পুত্ৰ নৰকক বিষ্ণুৱে প্ৰাগ্‌জ্যোতিষপুৰৰ ৰজা পাতে৷

• ঐতিহাসিকবীদ ৰাজমোহন নাথৰ মতে- চীনদেশৰ ‘চাও থিয়াচ’ নামৰ এটা জাতি ভাৰতবৰ্ষলৈ প্ৰাচীন কালতে প্ৰব্ৰজন কৰি আহিছিল৷ ভাৰতবৰ্ষত তেওঁলোক ‘ঝুথিচ’ নামে জনাজাত হয় আৰু তেওঁলোকৰ এটা ঠালে আমাৰ দেশলৈ আহি বসাবাস কৰাৰ পাচত এই ঠাইৰ নাম ‘প্ৰাগঝুথিচ’ নাম হয়৷ পিচলৈ ‘ঝুথিচ’ শব্দটো সংস্কৃতায়ন হৈ ‘জ্যোতিষ’ হৈছিল৷

• মহাভাৰতৰ ভীষ্মপৰ্বত ঘটোৎকচৰ সৈতে প্ৰাগজ্যোতিষপুৰৰ ৰজা ভগদত্তৰ যুদ্ধ হোৱাৰ বৰ্ণনা আছে৷

• ৰামায়ণৰ কিষ্কিন্ধা কাণ্ডত নৰক ৰজা প্ৰাগজ্যোতিষপুৰতো সীতাক বিচাৰিবলৈ বান্দৰ সেনাক সুগ্ৰীৱই নিৰ্দেশ দিছে৷

• কৌতিল্যৰ অৰ্থশাস্ত্ৰত প্ৰাগজ্যোতিষপুৰক পাৰ-লৌহিত্য বুলি কোৱা হৈছে৷

• কালিকাপুৰাণত প্ৰাগ্‌জ্যোতিষপুৰ আৰু কামৰূপ দুয়োটা শব্দ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে৷ প্ৰকৃততে খ্ৰীষ্টীয় চতুৰ্থ শতিকামানৰ পৰা এই প্ৰাগ্‌জ্যোতিষপুৰৰ নাম কামৰূপ হোৱা লক্ষ্য কৰা যায়৷ (অসমৰ সংক্ষিপ্ত ইতিহাস, পৃঃ৩৭)

• কালিকাপুৰাণৰ মতে- নৰকাসুৰে কিৰাতসকলক উচ্ছেদ কৰি বেদজ্ঞ ব্ৰাহ্মণসকলক বহুওৱা দিনৰ পৰা প্ৰাগ্‌জ্যোতিষপুৰৰ নাম কামৰূপ হ’ল বুলি কোৱা হয়৷

• কালিকাপুৰাণত আৰু কোৱা হৈছে মিথিলাৰ নৰক ৰজা হোৱাৰ পাচতেই তেওঁৰ হাতলৈ কামাখ্যাৰ দায়িত্ব আহে আৰু তেতিয়াৰে পৰা এই ঠাইৰ নাম ‘কামৰূপ’ হ’ল৷ (অসমৰ সংক্ষিপ্ত ইতিহাস, পৃঃ৩৮)

• ‘গোপথ ব্ৰাহ্মণ’ পুথিৰ এটি আখ্যান মতে শিৱৰ ধ্যান ভংগ কৰিবৰ বাবে দেৱতাসকলে পঠোৱা কামদেৱক শিৱই খঙত ভস্মীভূত কৰাৰ পাচত কামদেৱৰ পত্নী ৰতী দেৱীৰ আৰাধনাত কামদেৱে এই স্থানতে নৱজীৱন লাভ কৰা বাবে এই ঠাইৰ নাম কামৰূপ হয়৷

• প্ৰাচীন গ্ৰন্থসমূহত এই এলেকাত বসতি কৰা লোকসকলক বুজাবলৈ ‘ম্লেছ’, ‘কিৰাত’ আদি শব্দ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল৷

• যোগিনীতন্ত্ৰ আৰু হৰগৌৰী সংবাদ নামৰ গ্ৰন্থত কামৰূপ ৰাজ্যক চাৰিটা ভাগত বিভক্ত কৰা হৈছে৷ সেয়া হ’ল- ৰত্নপীঠ, কামপীঠ, স্বৰ্ণপীঠ, সৌমাৰপীঠ৷

• জ্যোতিষচৰ্চা আৰু সূৰ্য পূজাৰ দেশ বুলি প্ৰাগ্‌জ্যোতিষপুৰৰ পৃথক পৰিচয় আছিল৷

• কিম্বদন্তিৰ মতে প্ৰাগ্‌জ্যোতিষপুৰৰ প্ৰথম ৰজাজনৰ নাম আছিল মহীৰংগ দানৱ৷ মেৰাং বা মৈৰাঙ্ক পাহাৰ অঞ্চলত মহীৰঙ্গ দানৱৰ ৰাজধানী আছিল বুলি কোৱা হয়৷ ইয়াৰ পাছত ঘটকাসুৰ বুলি আন এজন ৰজাৰ নামোল্লেখ পোৱা যায়৷

• বাস্তৱিকতে প্ৰাগ্‌জ্যোতিষপুৰৰ প্ৰথম ৰজা হিচাপে আখ্যা দিয়া হয় নৰকাসুৰক৷ তেওঁ বিদেহ ৰাজ্যৰ পৰা আহি ঘটকাসুৰক যুদ্ধত হৰুৱাই এই স্থান দখল কৰে বুলি কোৱা হয়৷

• ভাগৱত পুৰাণত উল্লেখ থকা মতে নৰকাসুৰ বা নৰক ভূমি (ভূদেৱী) আৰু বৰাহৰ (বিষ্ণুৰ তৃতীয় অৱতাৰ) পুত্ৰ। বিদেহৰ (উত্তৰ বিহাৰ) ৰজা জনকে তেওঁক ডাঙৰ-দীঘল কৰিছিল। বাণাসুৰৰ প্ৰভাৱত তেওঁ অত্যাচাৰী হৈ পৰিছিল। তেওঁ শেষ দানৱ ৰজা ঘটকাসুৰক সিংহাসনচ্যুত কৰি প্ৰাগজ্যোতিষ ৰাজ্য স্থাপন কৰিছিল। পশ্চিমে কৰতোৱাৰ পৰা পূবে দিক্ৰঙলৈ তেওঁৰ ৰাজ্য বিস্তৃত আছিল। তেওঁ বিদৰ্ভৰ ৰাজকুমাৰী মায়াক বিয়া পাতিছিল। পাছলৈ শ্ৰীকৃষ্ণৰ হাতত তেওঁৰ মৃত্যু হয়।

• ৰামায়ণ আৰু মহাভাৰতৰ উপৰি হৰ-গৌৰী সংবাদ, বিষ্ণুপুৰাণ, ভাগৱত পুৰাণকে আদি কৰি বিভিন্ন পুৰাণ-উপপুৰাণ আৰু আনকি কামৰূপৰ ৰজাসকলে বিভিন্ন সময়ত প্ৰদান কৰা কৰা তাম্রলিপি আদিতো নৰকৰ বাৰম্বাৰ উল্লেখ পোৱা যায়। কালিকাপুৰাণত নৰকাসুৰৰ জন্ম, তেওঁৰ প্ৰাগজ্যোতিষত ৰাজ্য প্ৰতিষ্ঠা আৰু শেষত শ্ৰীকৃষ্ণৰ দ্বাৰা তেওঁৰ নিধন ইত্যাদি সকলো কথা পাঁচটা অধ্যায় ব্যাপী বৰ্ণনা কৰা আছে। প্রাপ্ত তথ্যসমূহৰ পৰা জনা যায় যে নৰকে প্ৰতিষ্ঠা কৰা বংশটোৰ প্ৰায় পঁচিশজন ৰজাই সুদীর্ঘকাল জুৰি প্ৰাগজ্যোতিষ-কামৰূপত ৰাজত্ব কৰিছিল।

• ড° বাণীকান্ত কাকতি প্রমুখ্যে বহু লেখকে অনুমান কৰিছে যে 'নৰক' নামটো এক ৰাজবংশৰ উপাধি হিচাপেহে ব্যৱহাৰ হৈছিল।১৯ ৰামায়ণৰ যুগত জন্মলাভ কৰা নৰক আৰু মহাভাৰতৰ কালৰ কৃষ্ণই নিধন কৰা নৰক দুজন বেলেগ ব্যক্তি। সেয়েহ প্রথম নৰক, যিজনে প্রাগজ্যোতিষত আর্য বসতি স্থাপন কৰিছিল আৰু কামাখ্যা দেৱী পূজা প্ৰৱৰ্তন কৰি ধৰ্মপ্ৰাণভাৱে দেশ শাসন কৰিছিল, সেইজন নৰক আৰু কালিকা পুৰাণৰ পাছৰ ফালে বৰ্ণনা কৰা অনার্য অত্যাচাৰী নৰক দুজন ভিন্ন ব্যক্তি আছিল। এই কথা যদি গ্রহণযোগ্য হয় তেন্তে 'নৰক' উপাধিধাৰী ভালেসংখ্যক ৰজাই প্রাচীন প্রাগজ্যোতিষ-কামৰূপত শাসন কৰিছিল বুলি ধৰি ল'ব পাৰোঁ। যিহেতু জনক আৰু কৃষ্ণক প্ৰাক-বৌদ্ধ কালৰ ঐতিহাসিক ব্যক্তি ৰূপে গণ্য কৰা হয়। সেয়েহে প্রাচীন অসমত শাসন কৰা নৰকসকলক, বিশেষকৈ শেষৰজন নৰকক সেই কালৰে ঐতিহাসিক শাসক আছিল বুলি আমি মতপোষণ কৰিব পাৰোঁ। কালিকা পুৰাণৰ নৰক (সম্ভৱতঃ প্রথমজন) বিদিহাৰ পৰা অহা ক্ষত্রিয় বুলি কৈছে। তেওঁ বিষ্ণুভক্ত, বেদজ্ঞ আৰু দ্বিজবৰ্ণৰ প্রতি দায়িত্বশীল আছিল বুলি বর্ণনা কৰা হৈছে। জনকৰ ৰাজপুৰোহিত গৌতমে নৰকৰ 'কেশৱপন' ক্রিয়া বা অনুষ্ঠান সম্পন্ন কৰিছিল। এই সকলোবোৰ কথাই নিশ্চিতভাবে প্রমাণ কৰে যে, প্রথমজন নৰক আৰ্য বা আর্যকৃত আছিল। তেওঁৰ বংশধৰ নৰকসকলে কেইবাপুৰুষ ব্যাপী শাসন কৰাৰ পিছত কোনো অনার্য নেতাই ৰাজপাট দখল কৰি পূৰ্বৰ নৰক ৰাজ উপাধিয়েই গ্রহণ কৰিছিল। এই নতুনকৈ ক্ষমতা দখল কৰা অনার্য নৰক বা নৰকসকলে 'অসুৰ' উপাধি ধাৰণ কৰিছিল।

• নগেন্দ্ৰনাথ বসু আৰু কনকলাল বৰুৱাই নৰক দ্ৰাবিড় জাতিৰ লোক আছিল বুলি আলোচনা কৰিছে৷ ডম্বৰুধৰ নাথে নৰক আৰ্যকৰণ বা সংস্কৃতিকৰণ হৈ পৰা ম্লেছ বা অনাৰ্য ব্যক্তি হ’ব পাৰে বুলি আলোচনা কৰিছে৷

• নৰকাসুৰৰ পুত্ৰ আছিল ভগদত্ত। মহাভাৰতত তেওঁ প্ৰাগজ্যোতিষপুৰত ৰাজত্ব কৰিছিল বুলি উল্লেখ আছে। গুৱাহাটীৰ দীঘলী পুখুৰীটো ভগদত্তই জীয়েক ভানুমতিৰ স্বয়ম্বৰৰ সময়ত খন্দাইছিল বুলি এক প্ৰবাদ আছে৷ তেওঁ জীয়ৰী কৌৰৱৰ দুৰ্যোধনলৈ বিয়া দিছিল বুলি প্ৰবাদ আছে৷

• ভগদত্তৰ উত্তৰাধীকাৰী ৰজা আছিল ব্ৰজদত্ত৷ ব্ৰজদত্তৰ সময়ৰ পৰা বৰ্মন বংশ প্ৰতিষ্ঠালৈকে এক দীৰ্ঘ সময়ৰ ইতিহাস বা ঘটনাৱলীৰ বিষয়ে কোনো সম্ভেদ পোৱা নাযায়৷

• এই সময়ৰে আৰু দুজন কিম্বদন্তিয় ৰজা হ’ল শোণিতপুৰৰ ৰজা বাণাসুৰ আৰু আনজন হ’ল বিদৰ্ভৰ ৰজা ভীষ্মক৷ বাণাসুৰে তেজপুৰৰ মহাভৈৰৱ মন্দিৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰিছে বুলি কোৱা হয়৷ ‘কুমৰ-হৰণ’, ‘ঊষা পৰিণয়’ৰ কাহিনীৰ সৈতে বাণাসুৰ জড়িত হৈ আছে৷ অন্যহাতে এতিয়াৰ শদিয়া অঞ্চলেই তেতিয়া বিদৰ্ভ নামেৰে জনাজাত আছিল৷ অৰুণাচলৰ ‘মালিনী থান’ প্ৰাচীন ভীষ্মক ৰাজ্যৰে অংশ বুলি কোৱা হয়৷ ভীষ্মকৰে জীয়েক ৰুক্মিনী আৰু এই ৰুক্মিনীকে কৃষ্ণই পত্নী ৰূপে লাভ কৰিবলৈ আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰে আৰু ৰুক্মিনীক হৰণ কৰি দ্বাৰকালৈ লৈ যায়৷

বৰ্মন বংশ  (৩৫৫-৬৫০ খ্ৰীঃ)

• এই সময়ৰ পৰা অসমৰ প্ৰকৃত ৰাজনৈতিক বুৰঞ্জীৰ আৰম্ভ হয়৷ প্ৰাচীন অসমৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ যি ধূসৰতা দেখা যায়৷ এই সময়ৰ পৰা তাৰ সমাপ্তি ঘটে৷
• বৰ্মন বংশ, প্ৰথমজন ৰজাঃ পুষ্য বৰ্মা, শেষৰজন ৰজাঃ ভাস্কৰ বৰ্মা (৫৯৪-৬৫০)
• হৰ্ষবৰ্ধন(৬০৬-৬৪৬)ৰ ৰাজত্বকালত প্ৰায় ৬৪২-৪৩ খ্ৰীষ্টাব্দত চীনা পিৰব্ৰাজক হিউৱেন চাং কামৰূপৰ ৰজা ভাস্কৰ বৰ্মাৰ আমন্ত্ৰণক্ৰামে কামৰূপলৈ আহে৷ তেতিয়াই তেওঁ লিখিছিলঃ ‘‘তেওঁলোকৰ ভাষা মধ্যভাৰতৰ ভাষাতকৈ কিছু পৃথক৷’’
• বলৱৰ্মাৰ ৰাজত্ব কালত কনৌজ, মিথিলা আদি ৰাজ্যৰ পৰা প্ৰাগ্‌জ্যোতিষপুৰলৈ ব্ৰাহ্মণসকলক আনে৷ আৰ্যধৰ্মৰ প্ৰভাৱৰ আৰম্ভ হয়৷
• মহাকবি কালিদাসৰ সাহিত্য ৰচনাৰ সময়৷ (পঞ্চম-ষষ্ঠ শতিকা) 
• ধৰ্মঃ শৈৱ, শাক্ত ধৰ্ম,  বৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ প্ৰভাৱ

শালস্তম্ভ বংশ  (৬৫০-৯৯০খ্ৰীঃ)

• শালস্তম্ভ বংশ, প্ৰথম ৰজাঃ শালস্তম্ভ (৬৫০-৭৫), শেষৰজন ৰজাঃ ত্যাগ সিংহ (৯৭০-৯০)
• খ্ৰিষ্টীয় সপ্তম শতিকাৰ কবি বাণভট্টৰ ‘হৰ্ষচৰিত’ ৰচনাৰ সময়৷
• অষ্টম শতিকাৰ পৰা ১২শ শতিকাৰ ভিতৰত ‘চৰ্যাপদ’ ৰচনাৰ সময়৷ নেপালৰ ৰাজদৰবাৰৰ ভূমিকা৷
• ‘দেৱীপূৰাণ’ ৰচনাৰ সময়৷
• ধৰ্মঃ শৈৱ, শাক্ত ধৰ্ম, বৈষ্ণৱ ধৰ্ম, বৌদ্ধ ধৰ্ম

পাল বংশ  (৯৯০-১১৩৮ খ্ৰীঃ)

• পাল বংশ, প্ৰথম ৰজাঃ ব্ৰহ্মপাল (৯৯০-১০১০), শেষৰজন ৰজাঃ ধৰ্মপাল (১০৯৫-১১২০)
• পালবংশৰ শ্ৰেষ্ঠ ৰজা ৰত্নপাল (১০১০-১০৪০)৷
• কালিকাপুৰাণ (দশম শতিকা) ৰচনাৰ সময়৷
• ধৰ্মঃ শৈৱ, শাক্ত ধৰ্ম, বৈষ্ণৱ ধৰ্ম

অন্যান্য ৰজা (১১৩৮-১২২৮)

• বৈদ্যদেৱ আৰু অন্যান্য ৰজাসকল যেনে- ৰায়াৰিদেৱ, উদয়কৰ্ণ, বল্লভদেৱ, পৃথুপাল আদি৷
• প্ৰাচীন কামৰূপ ৰাজ্যৰ অৱক্ষয়, পতন আৰু তুৰ্কী, আফগানসকলৰ ভাৰত আক্ৰমণ৷ মহম্মদ বিন বখতিয়াৰ খিল্‌জীৰ নেতৃত্বত মুছলমানসকলৰ প্ৰথম অসম অভিযান৷
• গিয়াছউদ্দিন ইৱাজ খল্‌জী আৰু নাছিৰউদ্দিনৰ কামৰূপ ৰাজ্য অভিযান৷
• চুলতান মহম্মদ বিন টোগলকৰ কমতা ৰাজ্য অভিযান৷

মধ্যযুগ

১২২৮-১৮২৬ৰ দীৰ্ঘ সময়

• ১২২৮ৰ পিচত কামৰূপ ৰাজ্য ভাগি ৬খন ৰাজ্যত পৰিণত হয়৷ সেয়া হ’ল ক্ৰমে- (১) কমতা ৰাজ্য (১২২৮-১৫১৫), (২) কোচ ৰাজ্য (১৫১৫-৮১), (৩) ভূঞাসকলৰ ৰাজ্য (১৪৯৮-১৫১৫), (৪) কছাৰী ৰাজ্য (১২২৮-১৮৩২), (৫) চুতীয়া ৰাজ্য (১১৮৯-১৫২৩), আৰু (৬) আহোম ৰাজ্য (১২২৮-১৮২৪)।
• কমতা ৰজাসকলঃ পৃথু, আৰিমত্ত, নীলধ্বজ, চক্ৰধ্বজ সিংহ, নীলাম্বৰ, দুৰ্লভনাৰায়ণ, ধৰ্মনাৰায়ণ আদি৷
• কমতাপুৰৰ ৰজাই ‘‘কমতেশ্বৰ” আৰু ধৰ্মনাৰায়ণে "গৌৰেশ্বৰ” উপাধি ধাৰণ কৰে। সেই সময়ত সম্ভৱতঃ দুর্লভনাৰায়ণে গৌড়েশ্বৰৰ পৰা চণ্ডীবৰ প্ৰমুখ্যে ৭ ঘৰ কায়স্থ আৰু ৭ ঘৰ কনৌজীয়া ব্রাহ্মণ উপহাৰ স্বৰূপে লাভ কৰে। তেওঁলোকৰ ভিতৰত চণ্ডীবৰ পণ্ডিত আছিল বাবে দুৰ্লভ নাৰায়ণে তেওঁকে শিৰোমণি ভূঞা পাতিছিল৷ এওঁৰ বংশতে পৰৱৰ্তী সময়ত শঙ্কৰদেৱৰ জন্ম হয়৷
• কমতাপুৰৰ ৰজা দুৰ্লভ নাৰায়ণৰ পৃষ্ঠপোষকতাতে প্ৰাক্‌-শঙ্কৰী যুগৰ কবি যেনে- হেম সৰস্বতী, হৰিবৰ বিপ্ৰ আদিয়ে সাহিত্য ৰচনা কৰে৷
• কছাৰী ৰজাসকলঃ কোনো লিখিত ইতিহাস নাই৷ আহোমে বুৰঞ্জী লিখাৰ পাছৰ পৰাহে কছাৰী ৰাজ্যৰ বিষয়ে কিছু কথা জনা যায়৷ এওঁলোকে নিজকে ‘হিড়িম্বা ৰাজ্য: আৰু ৰজাক ‘হিড়িম্বেশ্বৰ’ বুলিছিল৷
• চুতীয়া ৰজাসকলঃ বীৰপাল, ৰত্নধ্বজপাল, বিজয়ধ্বজ পাল,ধৰ্মধ্বজ পাল, নীতিপাল আদি৷

আহোম যুগ (১২২৮-১৮২৬)

• ত্রয়োদশ শতিকাত আৰম্ভ হৈ ছশ বছৰ কাল ব্রহ্মপুত্র উপত্যকাত প্রবল পৰাক্ৰমেৰে ৰাজত্ব কৰা শক্তিটোৱেই হৈছে আহোম ৰাজশক্তি। আহোমসকল সমগ্র দক্ষিণ-পূব এচিয়াত বিস্তৃত হৈ থকা টাই জাতিৰ মাও গোষ্ঠীৰ এটা ঠাল। ত্রয়োদশ শতিকাৰ আগ ভাগতে এওঁলোকে ৰাজকোঁৱৰ চ্যু-কা-ফাৰ অধীনত ম্যুং-মাও-লুং দেশৰ পৰা আহি পাট্‌কাই পৰ্বতৰ পাং-চ্যু গিৰিপথেদি অসমত সোমাই, দিখৌ আৰু বুঢ়ীদিহিং এই দুই নদীকে সীমা কৰি মধ্যৱৰ্তী অঞ্চলত এখন বাজ্য স্থাপন কৰে। এই সৰু আহোম ৰাজ্যখন লাহে লাহে ডাঙৰ হৈ অৱশেষত ওঠৰ শতিকাত ই মানাহ নদীলৈকে প্রায় গোটেই ব্রহ্মপুত্র উপত্যকা আগুৰি লয়। আহোমসকল অসমলৈ অহাৰে পৰা অসমৰ ধাৰাবাহিক লিখিত বুৰঞ্জী পোৱা যায়। এই বুৰঞ্জীবোৰৰ পৰা অকল যে আহোমসকলৰ কথা জানিব পাৰি এনে নহয়, অসমত বসবাস কৰা আন আন জাতি-উপজাতিৰ বিষয়েও এই বুৰঞ্জীবোৰত পোৱা যায়। (অসমীয়া সাহিত্যৰ বুৰঞ্জী, প্ৰথম খণ্ড, পৃঃ৪৭)
• এই সময়ৰে পৰা কামৰূপৰ নাম গৈ অসম হয়গৈ৷ অৱশ্য এই সন্দৰ্ভত বিতৰ্ক আছে৷  কিছু সংখ্যকে কয়, শঙ্কৰদেৱৰ লেখাতহে প্ৰথম ‘অচম’ শব্দটোৰ ব্যৱহাৰ  হৈছে৷
• অসম নামৰ উৎপত্তি সন্দৰ্ভত মতঃ আহোম স্বৰ্গদেউসকলৰ দিনত ৰচিত বুৰঞ্জী, সাহিত্য, চৰিত পুথি আৰু বৈষ্ণৱ সাহিত্যত পঞ্চদশ শতিকামানৰ পৰা অছম, আছাম, অসম, আসম, আসাম, অহম, আহম, আহোম আদি শব্দৰ প্ৰচলন লক্ষ্য কৰা যায়। অসম নামৰ উৎপত্তি সম্বন্ধে কোনো কোনো পণ্ডিতে মত পোষণ কৰে যে, এই ভূখণ্ড পৰ্বত-পাহাৰেৰে অসমান হোৱা বাবেই ইয়াৰ নাম ‘অসম’ হ’ল। আনহাতে, এনেকুৱাও হ’ব পাৰে যে, প্ৰাকৃতিক সৌন্দৰ্যত অসমৰ সমতুল্য আৰু কোনো অঞ্চল নাই বাবে অসমৰ নাম ‘অ-সম’ হ’ল। আন কোনো কোনো পণ্ডিতৰ মতে আহোম ৰজাসকলে শাসন কৰিছিল বাবেই ‘আহোম’ শব্দটোৰ পৰা অসম হৈছে। কিন্তু ‘অসম’ শব্দটোৰ পৰা ‘আহোম’ হৈছেনে, আহোম শব্দটোৰ পৰা অসম হৈছে, তাক সঠিককৈ ক’ত নোৱাৰি। সংস্কৃতত ‘অ-সম’ শব্দটোৰ অৰ্থ ‘যাৰ সমান কোনো নাই’ অথবা প্ৰতিদ্বন্দ্বীহীন, অদ্বিতীয়। অৰ্থাৎ, এই ভূখণ্ডত বাস কৰা মানুহখিনিৰ সমান আৰু কোনো ক’তো নাই। ডঃ বাণীকান্ত কাকতিৰ মতেও অপৰাজেয় আৰু অদ্বিতীয় অৰ্থ বুজাবৰ বাবেহে ‘আ-ছাম’ শব্দৰ জন্ম হৈছে। ইংৰাজসকলেই ‘অসম’ বা ‘আসাম’ক ইংৰাজীলৈ ‘Assam’ বুলি লিপ্যন্তৰ কৰে। 
• আহোম ৰাজ্যৰ প্ৰথম ৰজাঃ চুক্যাফা (১২২৮-১২৬৮)
• আহোমৰ অন্যান্য ৰজাসকলঃ চ্যু-তেওঁ-ফা, চ্যু-বিন্‌-ফা, চু-খাং-ফা, চ্যু-খ্ৰাং-ফা আদি৷ শেষৰজন পুৰন্দৰ সিংহ
• যোগিনীতন্ত্ৰ (ষোড়শ শতিকা) ৰচনাৰ সময়৷
• এই সময়ছোৱাত লিখিত সমলঃ তাম্ৰফলি, শিলালিপি, সাঁচিপাত আদি৷ ভাষাঃ সংস্কৃত ভাষা, অপভ্ৰংশ, অসমীয়া ভাষা আদি৷

আধুনিক যুগ (১৮২৬-বৰ্তমান)

প্ৰাচীন অসমৰ সাহিত্যিক সমল

- প্ৰাচীন অসমৰ সাহিত্যিক সমলসমূহক প্ৰধানভাৱে পাঁচটাভাগত বিভক্ত কৰি ল’ব পাৰি৷

• বৈদিক সাহিত্য (শতপথ ব্ৰাহ্মণ, ঐত্ৰেয় ব্ৰাহ্মণ, গোপথ ব্ৰাহ্মণ, সংখ্যায়ন গৃহ সংগ্ৰহ, ৰামায়ণ, মহাভাৰত৷)
• ধ্ৰুপদী সাহিত্য (কৌটিল্যৰ ‘অৰ্থশাস্ত্ৰ’, কালিদাসৰ ‘ৰঘুবংশ’, দণ্ডিনৰ ‘দশকুমাৰ চৰিত’, বানভট্টৰ ‘হৰ্ষচৰিত’, বিলহনৰ ‘বিক্ৰমাংকদেৱ চৰিত’, সন্ধ্যাকৰ নন্দীৰ ‘ৰামচৰিত’, কলহনৰ ‘ৰাজতৰংগিণী’, বৰাহ মিহিৰৰ ‘বৃহৎসংহিতা’, বিশাখাদত্তৰ ‘মুদ্ৰাৰাক্ষস’, কাকপতিৰ ‘গৌড়বহ’, ৰাজশেখৰৰ ‘কাব্য মীমাংসা’, সোমদেৱৰ ‘কথাচৰিতসাগৰ’ আদি৷)
• পুৰাণসমূহ (গৰুড় পুৰাণ, মাৰ্কণ্ডেয় পুৰাণ, নাৰদেয় পুৰাণ, ব্ৰহ্ম পুৰাণ, স্কন্দ পুৰাণ, অগ্নি পুৰাণ, বিষ্ণু পুৰাণ আদি৷)
• তান্ত্ৰিক-বৌদ্ধ আৰু সাহিত্য (তিব্বত, নেপাল আৰু পূব ভাৰতৰ তান্ত্ৰিক সাহিত্যসমূহৰ উদাহৰণ- ‘তীখা-কল্প’, ‘কামাখ্যাতন্ত্ৰ’, ‘পাগ চোম জোন জন’, ‘গোৰক্ষ সংহিতা’, ‘কামৰূপতন্ত্ৰ’, ‘অকুলবীৰতন্ত্ৰ’, ‘সাধনমালা’ আদি৷)
• প্ৰাচীন অসমৰ সাহিত্যৰাজি (পালকাপ্য মুনিৰ ‘হস্তায়ুৰ্বেদ’, সংস্কৃত নাটক ‘মুদ্ৰাৰাক্ষস’ আৰু ‘ৰত্নাৱলী’ আদি৷ অন্যান্য গ্ৰন্থঃ ‘কামৰূপ যাত্ৰা’, ‘হৰগৌৰী সংবাদ’, ‘হৰগৌৰী বিলাস’, ‘ধৰ্মপুৰাণ’, ‘স্বল্পমৎস্য পুৰাণ’, ‘হেবজ্ৰতন্ত্ৰ’, ‘ডাকচৰিত’ আদি৷ )

তদুপৰি ৪খন বেদ, পূৰাণ, শ্ৰুতি, সংহিতা, স্মৃতি, মীমাংসা দৰ্শন আদি৷ তদপুৰি আয়ুৰ্বেদ, গন্ধৰ্ৱ বেদ আদি৷ যোগিনীতন্ত্ৰ আদি গ্ৰন্থ৷

ভাষা

ভাৰতীয় আৰ্যভাষা 

• প্ৰাচীন ভাৰতীয় আৰ্যভাষা (খ্ৰীঃপূঃ দ্বাদশ শতিকাৰ পৰা-খ্ৰীঃপূঃ ষষ্ঠ শতিকালৈ)
• মধ্য ভাৰতীয় আৰ্যভাষা (খ্ৰীঃপূঃ ষষ্ঠ শতিকাৰ পৰা খ্ৰীষ্টীয় দশম শতিকা)
• নব্য ভাৰতীয় আৰ্যভাষা (খ্ৰীষ্টীয় দশম শতিকাৰ পৰা)

• মধ্য ভাৰতীয় আর্য-ভাষাক আৰু তিনিটা স্তৰত বিভক্ত কৰা হয়। প্রথম স্তৰৰ সময় খ্রিষ্টপূর্ব ষষ্ঠ শতিকাৰ পৰা খ্রিষ্টীয় প্রথম শতিকালৈ। দ্বিতীয় স্তৰৰ সময় খ্রিষ্টীয় প্রথম শতিকাৰ পৰা ষষ্ঠ শতিকালৈ আৰু তৃতীয় স্তৰৰ সময় খ্রিষ্টীয় ষষ্ঠ শতিকাৰ পৰা দশম শতিকালৈ। প্রথম স্তৰৰ প্রধান নিদর্শন পোৱা হৈছে অশোকৰ শিলালিপিত, খ্রিষ্টপূর্ব শতিকাৰ আন শিলালিপিত, আৰু বৌদ্ধসকলৰ পালি গ্রন্থত। দ্বিতীয় স্তৰৰ নিদৰ্শন পোৱা যায় খ্রিষ্টীয় প্রথম তিনি শতিকাৰ শিলালিপিত, সাহিত্যিক প্রাকৃতত (মাহাৰাষ্ট্ৰী, শৌৰসেনী, মাগধী, অর্ধমাগধী, পৈশাচী) আৰু বৌদ্ধ সংস্কৃতত। তৃতীয় স্তৰৰ নিদৰ্শন আছে অপভ্রংশ আৰু অপভ্রষ্টত। ৩। অপভ্রংশ শব্দটো বিভিন্ন পৰিস্থিতিত বিভিন্ন অর্থত ব্যবহৃত হৈছে। ইয়াৰ প্রয়োগ পোন প্রথমে পতঞ্জলিৰ (খ্রিষ্টপূর্ব প্রথম শতিকা) মহাভাষ্যত পোৱা হয়।
• নব্য-ভাৰতীয় আৰ্য-ভাষাবোৰক কিছুমান প্রাকৃত বা সেইবোৰৰ পৰৱৰ্তী অপভ্রংশ পৰা উদ্ভৱ হোৱা ভাৱেও দেখুৱা হয়, যেনে- মাহাৰাষ্ট্ৰীৰ পৰা মাৰাঠী, শৌৰসেনীৰ পৰা পশ্চিমী হিন্দী, ৰাজস্থানী, গুজৰাটী; মাগধীৰ পৰা ভোজপুৰী, মৈথিলী, মগহী, বঙলা, উড়িয়া, অসমীয়া; অর্ধমাগধীৰ পৰা পূৰ্ব হিন্দী; শৌৰসেনীৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত পাহাৰী, পাঞ্জাবী আদি।
• অসমীয়া ভাষাটোক সচৰাচৰ মাগধী অপভ্রংশৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা বুলি কৈ অহা হৈছে। ডঃ বাণীকান্ত কাকতিয়ে লেখিছে: অসমীয়া ভাষাটো বঙলা ভাষাৰ পৰা ওলোৱা নাই নাইবা ই বঙলা ভাষাৰ এটা মৃত্যুমুখী উপভাষাও নহয়। অসমীয়া ভাষাটো বঙলাৰ সৈতে সম্পর্ক থকা এটা সুকীয়া ভাষা। বঙলা আৰু অসমীয়া দুয়োটা ভাষাই এক মান্য মাগধী অপভ্রংশৰ উপভাষা। এনে উক্তিৰ দ্বাৰা অসমীয়া ভাষাটোৰ জন্ম-কাল দশম শতিকাৰ পাচৰ বুলি ধাৰণা হোৱাটো স্বাভাৱিক। অসমীয়া ভাষাৰ ইতিহাসে কিন্তু কথাটো সমর্থন নজনায়। অসমীয়া ভাষাটো মূলতঃ মগধীয় ভাষা। মগধ-বিদেহ-অঞ্চলৰ পৰা আহি উত্তৰ-বঙ্গৰ মাজেদি আর্য-ভাষাই প্রাচীন কামৰূপত প্ৰৱেশ কৰে আৰু সপ্তম শতিকামানৰে পৰা অসমৰ সুকীয়া ভাষাৰূপে গঢ় লয়। হিউৱেন চাঙৰ বিৱৰণিয়ে ইয়াৰ প্ৰমাণঃ “তেওঁলোকৰ (কামৰূপৰ মানুহৰ) ভাষা মধ্য-ভাৰতৰ ভাষাতকৈ অলপ বেলেগ।” হিউৱেন চাঙৰ এই উক্তিয়ে অসমীয়া ভাষা সম্পর্কীয় প্রথম উক্তি। এই উক্তিয়ে অসমীয়া ভাষাৰ মগধীয় ভাষাৰে সৈতে সম্পৰ্ক স্পষ্টভাবে দেখুৱায়। প্ৰিয়াৰ্চনৰ ভাষাত “মগধৰ পৰা মাগধী প্রাকৃতে তিনি দিশলৈ গতি কৰিছে। দক্ষিণৰ পিনে ই উড়িয়া ভাষাত পৰিণত হৈছে। দক্ষিণ-পূবৰ পিনে ই প্ৰথমতে পশ্চিম আৰু পিচত পূর্ব বঙলা আৰু পূবৰ পিনে প্ৰথমতে উত্তৰ-বঙলা আৰু পিছত অসমীয়াৰ ৰূপ লৈছে '।
• হিউৱেন চাঙৰ উক্তিয়ে মগধীয় ভাষাটোৱে অসমত সুকীয়া গঢ় লোৱা কথাৰ ইঙ্গিত দিয়ে। পিচত প্ৰাচীন কামৰূপৰ হিন্দু ৰজাসকলৰ (ষষ্ঠ-সপ্তম শতিকাৰ পৰা দ্বাদশ শতিকালৈ) তামৰ ফলিৰ ভাষাই সেই ভাষাটোৰ ৰূপটো আৰু স্পষ্ট কৰি তোলে। এই তামৰ ফলিবোৰত অসমৰ কিছুমান ঠাইৰ নাম, কিছুমান অসমীয়া গছ-গছনিৰ নাম, মানুহৰ নাম, অসমীয়া আন শব্দ আৰু অসমীয়া ভাষাৰ বৈশিষ্ট্যসূচক ধ্বনিতাত্ত্বিক আৰু ৰূপতাত্ত্বিক নিদর্শন কিছুমান সংৰক্ষিত হৈ অসমত সুকীয়া প্ৰাকৃত এটাই গঢ় লোৱাৰ প্ৰমাণ দাঙি ধৰিছে৷ 

অসমীয়া ভাষাৰ উৎপত্তি সম্পৰ্কে বিভিন্নজনৰ মতামত

• দেবানন্দ ভৰালীৰ মতেঃ কামৰূপীয়া, সৌমাৰ প্ৰাকৃত
• বেণীমাধৱ বৰুৱা, ডিম্বেশ্বৰ নেওগৰ মতেঃ কামৰূপী প্ৰাকৃত
• কালিৰাম মেধিৰ মতেঃ প্ৰাচ্য-পশ্চিমাৰ মিশ্ৰণ
• নাথান ব্ৰাউনৰ মতেঃ অধুনালুপ্ত অনা-আৰ্য ভাষাৰ ওপৰত সংস্কৃত ভাষা জাপি দিয়াত তাৰ ফলত বিকৃত অসমীয়া ভাষাৰ জন্ম বুলি মত পোষণ কৰিছে৷
• কনকলাল বৰুৱাৰ মতেঃ পৈশাচী প্ৰাকৃত
• গীয়াৰ্ছন, বাণিকান্ত কাকতিৰ মতেঃ মাগধী প্ৰাকৃত

অসমীয়া সাহিত্যৰ যুগ বিভাজন

ডিম্বেশ্বৰ নেওগৰ যুগ বিভাজন

• আদিযুগ : আৰম্ভণিৰ পৰা দ্বাদশ শতিকা (৮০০- ১২০০ খৃ:)
• প্রাগবৈষ্ণৱ যুগ : ত্রয়োদশৰ পৰা পঞ্চদশ শতিকাৰ মাজভাগলৈ (১২০০-১৪০০ খৃ:)
• বৈষ্ণৱ যুগ : পঞ্চদশৰ মাজৰ পৰা সপ্তদশ শতিকাৰ মাজভাগলৈ (১৪৫০- ১৬৫০ খৃ:) 
• বিস্তাৰ যুগ : সপ্তদশৰ মাজৰ পৰা ঊনবিংশ শতিকাৰ আগছোৱালৈ (১৬৫০- ১৮৩০ খৃ:) 
• বর্তমান যুগ : ঊনবিংশ শতিকাৰ আগছোৱাৰ পৰা এতিয়ালৈকে ( ১৮৩০- ১৯৪০ খৃ:) 

সত্যেন্দ্র নাথ শৰ্মাৰ যুগ বিভাজন

• আদি যুগ বা উদ্ভৱ কালৰ সাহিত্য (৯৫০-১৩০০)
• মধ্য যুগ (১৩০০-১৮৩০)
• বর্তমান যুগ (১৮২৬-১৯৪০)

শৰ্মাই মধ্যযুগক তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিছে৷

• প্রাক্‌শংকৰী যুগৰ সাহিত্য (১৩০০-১৪৯০)
• শংকৰী যুগৰ সাহিত্য (১৪৯১-১৭০০)
• উত্তৰ শংকৰী যুগৰ সাহিত্য (১৭০০-১৮৩০)

শৰ্মাই বৰ্তমান যুগক চাৰিটা ভাগত বিভক্ত কৰিছে৷

• মিছনেৰী সাহিত্য (১৮২৬-১৮৩০)
• হেমচন্দ্ৰ-গুণাভিৰামৰ যুগ (১৮৭০-১৮৯০)
• ৰোমাণ্টিক যুগ বা বেজবৰুৱাৰ যুগ (১৮৯১-১৯৪০)
• সাম্প্ৰতিক কাল (১৯৪০-বৰ্তমান)

মহেশ্বৰ নেওগৰ যুগ বিভাজন

• বৌদ্ধযুগ (অষ্টমৰ পৰা দ্বাদশ শতিকালৈ)
• প্রাক্‌শংকৰী যুগ (ত্রয়োদশৰ পৰা পঞ্চদশ শতিকালৈ) 
• শংকৰীযুগ (পঞ্চদশ শতিকাৰ পৰা ষষ্ঠদশলৈ)
• শংকৰোত্তৰ যুগ (সপ্তদশৰ পৰা ঊনবিংশ শতিকাৰ দ্বিতীয় দশকলৈ)
• আধুনিক যুগ (১৮২৬ চনৰ পৰা বৰ্তমানলৈ) 

আধুনিক যুগটোক পুনৰ আলোচনাৰ সুবিধাৰ্থে কেইটামান ভাগত ভাগ কৰি ল’ব পাৰি৷
(ক) ১৮২৬-১৮৭০ মিচনেৰী সাহিত্যৰ যুগ। 
(খ) ১৮৭০-১৮৯০ হেমচন্দ্ৰ গুণাভিৰামৰ যুগ।
(গ) ১৮৯০-১৯৪০ ৰোমাণ্টিক যুগ বা বেজবৰুৱাৰ যুগ।

(ঘ) ১৯৪০ খৃষ্টাব্দৰ পৰা বৰ্তমানলৈকে সাম্প্ৰতিক যুগ।

অসমীয়া সাহিত্যৰ মৌখিক লোক-সাহিত্য

লোকগীত, বিহুগীত, আইনাম, বিয়ানাম, অন্যান্য অনুষ্ঠানমূলক গীত, বিবিধ বিষয়ক গীত, জিকিৰ আৰু জাৰী, দেহ-বিচাৰৰ গীত আদি৷

আদি যুগ (৯৫০-১৩০০)

চৰ্যাপদ আৰু অন্যান্য ৰচনা

ডাকৰ বচন

মন্ত্ৰ সাহিত্য

মধ্যযুগ

প্ৰাক্‌শংকৰী যুগৰ সাহিত্য (১৩০০-১৪৯০)

লেখকসকলঃ হেম সৰস্বতী ,কবিৰত্ন সৰস্বতী, ৰুদ্ৰ কন্দলী, হৰিবৰ বিপ্ৰ আৰু মাধৱ কন্দলী

বিশেষত্ব

ৰাজনৈতিক পৃষ্ঠপোষকতা ৷

লেখাবোৰৰ বিষয়বস্তু কেৱল ধৰ্মকেন্দ্ৰিক৷

লিখাৰ ধৰণ কেৱল পদ্যধৰ্মী৷

সংস্কৃত ব্যাকৰণ ‘অষ্ট্যাধ্যায়ী’ৰ ৰীতিৰে পৰিচালিত৷

ছন্দ আৰু অলঙ্কাৰ সমৃদ্ধ পদ্য৷

ৰামায়ণ, মহাভাৰত আৰু পুৰাণ আদি আছিল প্ৰাক্‌-শংকৰী যুগৰ সাহিত্য সৃষ্টিৰ প্ৰধান প্ৰেৰণা৷

বৈদিক সাহিত্য, বিবিধ বিষয়ক সংস্কৃত গ্ৰন্থ, শিলালিপি, তাম্ৰলিপি, ধৰ্মশাস্ত্ৰ আদিৰ প্ৰাধান্যই প্ৰাক্‌-শঙ্কৰ যুগৰ কবিসকলক গভীৰভাৱে আকৃষ্ট কৰি কাব্যিক অনুভূতি জাগ্ৰত কৰি তুলিছিল

সেইদৰে প্রাক্‌ শংকৰী যুগৰ সাহিত্যসমূহ মূলতঃ সংস্কৃত ভাষাত ৰচিত ৰামায়ণ, মহাভাৰত, পুৰাণসমূহৰ পৰা ভাঙনি আৰু কথাবস্তুৰ সংক্ষিপ্ত ৰূপত অসমীয়া ভাষাত প্রকাশেৰে আৰম্ভ আৰু বিকাশ হয়। 

অলংকাৰৰ প্ৰয়োগ, প্রাকৃতিক দৃশ্যৰ বৰ্ণনা, নায়ক-নায়িকাৰ প্ৰণয়, অনুৰাগ আদি প্রায় সকলো বিষয়তে মূল সংস্কৃতৰ অমোঘ প্ৰভাৱ সেই যুগৰ কবি-সাহিত্যিকসকলৰ ৰচনাত দেখা যায়। 

মূলৰ অনুকৰণত প্রাক্‌-শংকৰ যুগৰ কবিসকলৰ বিশিষ্ট ভূমিকা দেখিবলৈ পোৱা যায়। এই কবিসকলে ৰামায়ণ, মহাভাৰত আৰু পুৰাণৰ বিশিষ্ট কাহিনী বা ঘটনাৰ অনুবাদ কৰাৰ লগতে অপ্রমাদী কবি মাধৱ কন্দলীৰ অনুবাদ গ্রন্থ 'ৰামায়ণ' অসমীয়া সাহিত্য ঐতিহ্যৰ উজ্জ্বল স্বাক্ষৰ। 

এই ৰামায়ণৰ ভাষাই অসমীয়া কাব্যিক ভাষাৰ প্রাচীনতম নিদর্শন আৰু কন্দলীৰ পৰৱৰ্তী কবি- সাহিত্যিকসকলৰ সাহিত্য ৰচনাৰ আৰ্হি। 

প্রাগজ্যোতিষৰ বিদ্যোৎসাহী দুর্লভনাৰায়ণ ৰজাৰ ৰাজকবি হেম সৰস্বতীয়ে খ্রিষ্টীয় ত্রয়োদশ শতিকাতে কমতাপুৰৰ ৰজাৰ পৃষ্ঠপোষকতাত লিখা 'প্রহ্লাদ চৰিত্ৰ' নামৰ সৰল আৰু সবল ভাষাৰ বৈষ্ণৱ যুগৰ ভণিতাস্বৰূপে অসমীয়া কাব্যই পুৰণি অসমীয়া সাহিত্যৰ বিতোপন চানেকি। মহাভাৰতৰ দ্রোণপৰ্বৰ 'জয়দ্রথ-বধ'ৰ ভাঙনি কৰোঁতা চতুর্দশ শতিকাৰ আগ ভাগৰ কবিৰত্ন সৰস্বতী, অশ্বমেধপৰ্বৰপৰা বিষয়বস্তু লৈ 'বব্ৰুবাহনৰ যুদ্ধ' নামৰ পদ, দুলড়ী, ছবি আৰু জুমুৰী ছন্দত সুন্দৰ কাব্য ৰচোঁতা কমতেশ্বৰ দুর্লভনাৰায়ণৰ ৰাজসভাৰ অন্যতম কবি হৰিবৰ বিপ্র, দ্রোণপৰ্বৰ অন্যতম ভাঙনি কৰোঁতা কবি ৰুদ্ৰ কন্দলীৰ ৰচনাই প্রাক্‌-শংকৰ যুগৰ সাহিত্য সম্ভাৰৰ পৰিচয় দিয়ে।

সংস্কৃত মূলৰপৰা উদ্ভৱ হোৱা উত্তৰ-ভাৰতীয় প্রাদেশিক আর্যভাষাসমূহৰ ভিতৰত সৰ্বপ্ৰথম ৰামায়ণ অসমীয়া ভাষাত ৰচিত মাধৱ কন্দলীৰ ৰামায়ণখনেই। বাল্মীকিৰ সকলো গুৰুত্বপূর্ণ কাব্যিক আৰু চৰিত্ৰৰ স্বৰূপ প্রকাশক শ্লোকবিলাক বাদ নিদিয়াকৈ সফলভাবে অনুবাদ কৰিছে আৰু ঠাঁই বিশেষে স্বকীয় বর্ণনাৰে অনুলেপন দিছে। 

হেম সৰস্বতী

চতুৰ্দশ শতিকাৰ প্ৰাক্‌-বৈষ্ণৱ যুগৰ অসমীয়া কবি৷ কমতা ৰজা দুৰ্লভনাৰায়ণৰ পৃষ্ঠপোষকতাত তেওঁ "প্ৰহ্লাদ চৰিত্ৰ" আৰু "হৰগৌৰী-সংবাদ" নামৰ দুখন কাব্য গ্ৰন্থ ৰচনা কৰে৷ হেম সৰস্বতীয়ে তেওঁৰ "প্ৰহ্লাদ চৰিত্ৰ" আৰু "হৰগৌৰী-সংবাদ" নামৰ কাব্য গ্ৰন্থ দুখনত নিজৰ আত্ম পৰিচয় দিছে৷ কিন্তু দুয়োখনৰ মাজত কিছু প্ৰভেদ দেখা যায়৷

প্ৰহ্লাদ চৰিত্ৰ' অনুসৰি-

কমতামণ্ডল দুলৰ্ভনাৰায়ণ নৃপবৰ অনুপম৷

তাহান ৰাজ্যত ৰুদ্ৰসৰস্বতী দেৱযানী কন্যা নাম৷৷

তাহান তনয় হেমসৰস্বতী ধ্ৰুৱৰ অনুজ ভাই৷

হৰগৌৰী-সংবাদ অনুসৰি-

ভূপ দুলৰ্ভনাৰায়ণ পাত্ৰপশুপতিসুত সৰ্বশাস্ত্ৰে পণ্ডিত সুজান৷

তাহান তনয় চাৰি ধনঞ্জয় আদি কৰি, ধ্ৰুৱ ভৈল কুলত প্ৰধান৷৷

অপৰ হেমন্ত কৰি হৰগৌৰীপদ সেৱি হেমসৰস্বতী ভৈল নাম৷

ইয়াৰপৰা জানিব পৰা দেউতাকৰ নাম 'পশুপতি' আৰু 'ৰুদ্ৰসৰস্বতী' একেজন মানুহ বুলিয়েই ঠাৱৰ কৰা হৈছে। হৰগৌৰী সংবাদত হেম সৰস্বতীৰ আন নাম 'হেমন্ত' বুলিও কোৱা হৈছে। হেম সৰস্বতী পুৰুষানুক্ৰমে পণ্ডিত বংশৰ ল'ৰা আছিল৷ বাপেক ৰুদ্ৰসৰস্বতীও সংস্কৃতজ্ঞ আছিল৷ 'সৰস্বতী' উপাধিটো পাণ্ডিত্যসূচক। 

হেম সৰস্বতীয়ে বামন-পুৰাণৰ পৰা এশ পদবিশিষ্ট "প্ৰহ্লাদ চৰিত্ৰ" ৰচনা কৰিছিল৷ ইয়াত দানৱৰাজ হিৰণ্যকশিপুৰে পুতেক প্ৰহ্লাদক বিষ্ণুভক্তিৰ বাবে কৰা অত্যাচাৰ আৰু শেষত নৰসিংহৰূপী বিষ্ণুৰ হাতত হিৰণ্যকশিপুৰ বধৰ বৰ্ণনা পোৱা যায়। মাজে মাজে কাব্যখনত বিষ্ণু-ভক্তিৰ মাহাত্ম্য আৰু তত্বমূলক উপদেশ আছে। সেইবাবে 'প্ৰহ্লাদ চৰিত্ৰ'ক "প্ৰথম অসমীয়া বৈষ্ণৱ গ্ৰন্থ" বুলি কালিৰাম মেধিয়ে অভিমত প্ৰকাশ কৰিছে।

বামনপুৰাণৰ পৰা এশ পদত ৰচনা কৰা 'প্রহ্লাদ-চৰিত্ৰ' এখন সৰু পুথি। কাব্যখনত দানৱৰাজ হিৰণ্যকশিপুৰে পুতেক প্ৰহ্লাদৰ ওপৰত হৰিভক্তিৰ কাৰণে কৰা অত্যাচাৰ আৰু শেষত নৰসিংহৰূপী বিষ্ণুৰ হাতত হিৰণ্যকশিপুৰ বধৰ কাহিনী বর্ণিত হৈছে। বিষ্ণুৰ মহিমা প্রকাশক এই কাব্যখনৰ বৰ্ণনা-ৰীতি সহজ-সৰল। কালিৰাম মেধিয়ে বৈষ্ণৱ আৰু বিষ্ণুৰ বিৱৰণ থকা এই গ্রন্থখনক প্রথম অসমীয়া বৈষ্ণৱ কাব্য আখ্যা দিছে। কবিয়ে হিৰণ্যকশিপু আৰু ভক্ত প্রহ্লাদৰ তৰ্ক-বিতৰ্কৰ পৰা আৰম্ভ কৰি হিৰণ্যকশিপু বধলৈকে বর্ণনা কৰিছে, কিন্তু বর্তমানে প্রাপ্ত আৰু প্ৰকাশিত বামনপুৰাণত কাহিনীটোৰ এই অংশ এনেদৰে পোৱা নাযায়। সেই সময়ত কামৰূপত বামনপুৰাণৰ অন্য এক ৰূপহে প্রচলিত আছিল। 

প্রায় ৮৯৯ টা পদত নিবন্ধ হেম সৰস্বতীৰ 'হৰগৌৰী-সম্বাদ' 'প্রহ্লাদ-চৰিত্ৰ'তকৈ বহুগুণে ডাঙৰ পুথি। ছটা অধ্যায়ৰ বিষয়বস্তু 'হৰগৌৰী-সম্বাদ' নামৰ কোনো মূলৰপৰা লোৱা হৈছে বুলি কোৱা হৈছে। দ্বিতীয় অধ্যায়ৰপৰা তাৰকাসুৰৰ যুদ্ধ, হৰৰ কোপান্নিত কামদের ভস্ম, কার্তিক কুমাৰৰ জন্ম বর্ণনা কৰা হৈছে। এই অংশটো সেয়ে কালিকাপুৰাণ আৰু কুমাৰসম্ভৱৰপৰা গৃহীত বিষয়বস্তুৰে ৰচিত বুলিব পাৰি। ষষ্ঠ অধ্যায়ত যোগ সাধনাৰ বিৱৰণ দিয়া হৈছে। হৰ-পাৰ্বতীৰ মিলনৰ বৰ্ণনাৰ অংশটো যথেষ্ট ৰসোদ্দীপক।

কাব্যিকতাৰ ফালৰপৰা হেম সৰস্বতীৰ বৰ্ণনা সৰল আৰু ঘৰুৱা। ভাষাৰ আড়ম্বৰ নাই, যুক্তাক্ষৰবোৰ কোমল কৰি ব্যৱহাৰ কৰিছে। 'ৰ'ৰ ঠাইত 'ল', 'স', 'শ'ৰ ঠাইত 'খ', 'ও'কাৰৰ ঠাইত 'উ'কাৰ, হ্রস্ব-দীর্ঘ আৰু দন্ত্য আৰু মূর্ধন্যৰ অভেদ ব্যৱহাৰ 'অ'কাৰৰ ঠাইত 'ও'কাৰ সঘনে দেখা যায়।

'দান্ত ভাঙ্গা সৰ্পৰ ফেপনি মাত্ৰ সাৰ', 'হৰি যাক ৰক্ষা কৰে মাৰে তাক কুনে', 'মোহৰ বংশত উপজিল ধূমকেতু'- এনে ধৰণৰ বাক্য সাধাৰণ পাঠকৰ গ্ৰহণীয় হৈছে, সহজ আৰু ঘৰুৱা পৰিৱেশৰ যোগেদি বিষয়বস্তু প্রকাশ কৰিছে যদিও, প্রয়োজন অনুসৰি সবল বর্ণনাও দিছে।

পুৰাণৰ শাৰীৰ জৈমিনীয়াশ্বমেধ আৰু কথা-কাহিনীৰ মেটমৰা ভঁৰাল পুৰাণৰ ভিতৰত বামনপুৰাণ আদিৰ দুৱাৰ সৰ্বসাধাৰণ পাঠকৰ কাৰণে এই যুগৰ কবিসকলে পোনতে মুকলি কৰে। সংস্কৃতমূলীয় হ'লেও এনেবোৰ গ্ৰন্থৰপৰা নিজস্ব কাব্য সৃষ্টি কৰোঁতে মৌলিক কবি প্রাণেও সৃষ্টিত অৰিহণা যোগাইছে।

প্রথম অসমীয়া লিপিবদ্ধ সাহিত্য 'প্রহ্লাদ-চৰিত্ৰ'ত উপমা-অলংকাৰৰ প্রয়োগ হোৱা পৰিলক্ষিত হৈছে

নগৰৰ লোকমানে পলাইলা সকলে।

গিৰিক ভেদিয়া যেন বহি যায় জল।।

প্রাচীন প্রাগজ্যোতিষত ধৰ্মৰ যোগেদি সাহিত্যিক প্রবাহ বৈ অহাৰ দৰেই বৈষ্ণৱ শক্তিব প্রভুত্ব প্রতিপাদন কৰিবলৈ যাওঁতে তাৰ লগে লগেই সুন্দৰ সাহিত্যিক শৈলীৰো সৃষ্টি হৈছে।

আনহাতে ৮৯৯ টা পদবিশিষ্ট "হৰগৌৰী-সংবাদ"ত কালিকা পুৰাণ, কুমাৰ সম্ভৱ, নৃসিংহ পুৰাণ আদি গ্ৰন্থৰ প্ৰভাৱ পৰিছে৷ ইয়াত তাৰকাসুৰৰ অত্যাচাৰ, শিৱৰ তপস্যা, মদন ভষ্ম, হৰ-পাৰ্বতীৰ বিবাহ, কাৰ্তিকৰ জন্ম আদিৰ বৰ্ণনা আছে। এইখন পুথি কবিৰ পৰিণত বয়সৰ ৰচনা বুলি ধাৰণা কৰা হয়।

কবিৰত্ন সৰস্বতী

১৫ শতিকাৰ কমতাৰাজ দুর্লভনাৰায়ণৰ পুত্ৰ ইন্দ্ৰনাৰায়ণৰ পৃষ্ঠপোষকতা লাভ কৰা 'কবিৰত্ন সৰস্বতী' প্রাক্‌-শংকৰ যুগৰ আন এজন কবি। বৰপেটা অঞ্চলৰ 'ছোটশিলা' নামে গাঁৱত তেখেতৰ জন্ম হৈছিল। পিতৃ আছিল কায়স্থ কুলৰ চক্ৰপাণি শিকদাৰ। চক্ৰপাণি শিকদাৰ ৰজা দুৰ্লভনাৰায়ণৰ প্ৰিয়পাত্ৰ আছিল। আৰু পুত্ৰ কবিৰত্ন দুৰ্লভনাৰায়ণৰ পুত্ৰ ইন্দ্ৰনাৰায়ণৰ সমসাময়িক আছিল। কৱিয়ে মহাভাৰতৰ দ্ৰোণপৰ্বৰ 'জয়দ্ৰথ বধ' অনুপৰ্বৰ ভাঙনি কৰিছিল। মাধৱদেৱৰ ভাগিনীয়েক ৰামচৰণ ঠাকুৰ কৱিৰত্নৰ বংশধৰ। কবিৰত্ন সৰস্বতীৰ বংশধৰ হ'ল মাধৱদেৱৰ ভাগিনীয়েক ৰামচৰণ ঠাকুৰ। কবিৰত্ন সৰস্বতীৰ পৰা ৰামচৰণ ঠাকুৰলৈ সাত পুুৰুষৰ ব্যৱধান আছে বুুলি জানিব পৰা যায়। 

কবিৰত্ন সৰস্বতীয়ে মহাভাৰতৰ দ্রোণপৰ্বৰ 'জয়দ্রথ বধ'ৰ কাহিনীটো কাব্য আকাৰে বৰ্ণনা কৰিছে। 'কৈলাস বর্ণনা' অংশটোত কবিৰ কাব্যিক প্রতিভাৰ কিছু আভাস পাব পাৰি।

হৰৰ কৈলাস পুৰীৰ বৰ্ণনা দিবলৈ গৈ অসমৰ বিবিধ গছ, ফুল, ফল আদিৰ নামোল্লেখ কৰিছে। আম, জাম, চাম, শাল, তাল, গুৱা, নাৰিকল, জৰা, পনিয়ল, লেটেকু, দাড়িম্ব (ডালিম), মধুৰী, জৰা, কল, লবংগ, মালতী, সেউতী, কুন্দ, কুৰুবক, জাই, চম্পা, নাগেশ্বৰ, শিৰিষ, তগৰ, জয়ন্তী, মালী, বকুল, বন্দুলি, কদম্ব, কেতেকী, নেৱালি, শেৱালি, মন্দাৰ, পাৰিজাত আদি ফুল আৰু হংস, চক্রৱাক আদি জাক জাক জলচৰ পক্ষীৰ নামোল্লেখ কৰিছে। অগৰু গছক কল্পতৰু সদৃশ বুলি উল্লেখ কৰিছে-

তাত কল্পতৰু আছয় অগৰু

শুনা তাত কেন কথা৷

মহা তৰুবৰ মাগি পাই ফল

মনে অভিলাষি তথা৷৷

বিভিন্ন ঋতুৰ বিভিন্ন ফুলৰ সমাহাৰ ঘটাইছে হৰ কৈলাসধামত। শিৱৰ অনুচৰবোৰৰ বৰ্ণনা, নাগৰিকসকলৰ ৰূপ-যৌৱন আৰু মদন-চঞ্চল হাব-ভাবৰ সুন্দৰ বিৱৰণ কৈলাস বর্ণনাত পোৱা যায়; কিন্তু মাধৱ কন্দলী আৰু হৰিবৰ বিপ্ৰৰ নিচিনা ঘৰুৱা চিত্ৰ আৰু জতুৱা-ঠাচ কবিৰত্ন সৰস্বতীৰ ৰচনাত বিশেষ পৰিস্ফুট নহয়।

ৰুদ্ৰ কন্দলি

প্ৰাক-শংকৰী যুগৰ এগৰাকী উল্লেখযোগ্য কবি। সাহিত্য চৰ্চাৰ ক্ষেত্ৰত তেখেতে ৰজা শ্ৰীমন্ত তাম্ৰধ্বজৰ পৃষ্ঠপোষকতা লাভ কৰিছিল। কবি ৰুদ্ৰ কন্দলীয়ে 'সাত্যকি প্ৰৱেশ' ৰচনা কৰিছিল। মহাভাৰতৰ দ্ৰোণ পৰ্বৰ অন্তৰ্গত জয়দ্ৰথ বধ অংশৰ ভিতৰুৱা শিনিপুত্ৰ সাত্যকিৰ যুদ্ধ যাত্ৰা আৰু বীৰত্বৰ বৰ্ণনাখিনিৰ অনুবাদেৰে ৰুদ্ৰ কন্দলীয়ে সাত্যকি প্ৰৱেশ ৰচনা কৰিছে।

সংস্কৃত মূলৰ আশ্ৰয়ত ৰচিত হ'লেও কাব্যখনিত দিয়া জতুৱা উপমাৰ প্রয়োগে কাব্যখনক পাঠকৰ ওচৰ চপাই নিয়াত সহায় কৰিছে, যেনে 'বতাসে ভাঙয় যেন বৃক্ষ চম্পকৰ', 'লালছিণ্ডা পদ্ম যেন কৰয় প্ৰকাশ', 'কেটলা পশুৰ যেন ভৈলা কলেবৰ', 'পিম্পৰাৰ দল যেন দিল পটোৱাৰ', 'সুপুত সিংহক যেন জগাইল চৰণে', 'বাঘৰ আগত যেন মৃগৰ ছৱাল' ইত্যাদি। সজীৱ বর্ণনা, ঘৰুৱা ভাষা আৰু উপমাদিৰ প্রয়োগে কবিৰত্নৰ কাব্যখন উপভোগ্য কৰি তুলিছে। অৱশ্যে কাব্যখনিৰ যুদ্ধৰ বৰ্ণনা কেতিয়াবা ক'ৰবাত দীঘল, ক'ৰবাত চুটি আৰু কেতিয়াবা মূলৰপৰা আঁতৰি অহা পৰিলক্ষিত হয়। দ্রোণৰ প্ৰতি চেদি, সৃঞ্জয় আৰু সোমক সৈন্যবোৰৰ মাজত বিদ্রূপ বাণীৰ ঠাইত ইতৰ খাপৰ লোকৰ ঘৰৱা গালি-শপনি প্রয়োগ কৰিছে।

হৰিবৰ বিপ্ৰ

চতুৰ্দশ শতিকাৰ অসমীয়া কবিসকলৰ ভিতৰত হৰিবৰ বিপ্ৰ বা হৰিহৰ বিপ্ৰ অন্যতম৷ তেওঁ কমতাপুৰৰ ৰজা দুৰ্লভনাৰায়ণৰ পৃষ্ঠপোষকতা পাইছিল৷ এতিয়ালৈকে আৱিষ্কৃত হৰিহৰ বিপ্ৰৰ ভণিতা থকা পুথি তিনিখন হৈছে - বব্ৰুবাহনৰ যুদ্ধ, লৱ-কুশৰ যুদ্ধ আৰু তাম্ৰধ্বজৰ যুদ্ধ৷ জৈমিনীয়াশ্বমেধপৰ্বৰ পৰা লিখা "সুধন্বা-বধ" হৰিবৰ বিপ্ৰৰ ৰচনা বুলি নিশ্চিত নহয়।

কবি হৰিবৰ বিপ্ৰই জৈমিনীয়াশ্বমেধপৰ্বৰ (২৫-৩৬ অঃ) কাহিনীক লৈ 'লব-কুশৰ যুদ্ধ' নামৰ কাব্যখন প্রণয়ন কৰিছে। জৈমিনীয়াশ্বমেধ পর্বত যুধিষ্ঠিৰৰ অশ্বমেধ যজ্ঞৰ ঘোঁৰাৰ তত্ত্বাবধায়ক হৈ যোৱা অর্জুন আৰু তেওঁৰ পুত্র বজ্রবাহনৰ মাজত হোৱা যুদ্ধ বৰ্ণনৰ প্ৰসংগত শ্রোতা জন্মেজয়ৰ অনুৰোধক্রমে ব্যাস ঋষিৰ অন্যতম শিষ্য জৈমিনীয়ে লৱ-কুশই বামক জয় কৰাৰ কাহিনীটো কৈছিল। 

মুখ্য কাহিনীটোৰ বৰ্ণনাৰ ক্ষেত্ৰত হৰিবৰ মূলৰপৰা আঁতৰি যোৱা নাই আৰু অনেক স্থলত মূলৰ প্ৰায় আক্ষৰিক অনুবাদেই কৰিছে, মাজে মাজে অৱশ্যে মূলৰ কথা কিছু চমু কৰিছে। কেতিয়াবা লোককচিৰ অনুকূল কৰি নিজা ৰহণেৰে সজাই-পৰাই বাহুল্যও কৰিছে। হ্রস্ব-দীর্ঘকৰণৰ কথা হৰিবৰে নিজেও কৈছে-

কাহাৰো হৰিষ পদে শ্লোক এক গৈল।

কাহাৰো হৰিষ বিস্তৃত লম্বা থৈল।। 

সবাৰো আনিয়া সাৰ বিপ্ৰ হৰিবৰ।

বোলে অশ্বমেধ যজ্ঞ পদ কচিকৰ।। ৭৫

মাধৱ কন্দলী ৰচিত পাঁচোটা কাণ্ডৰ বাহিৰে প্ৰাক্-শংকৰ যুগত ৰচিত একমাত্ৰ ৰামকথামূলক কাব্য হৰিবৰৰ 'লৱ-কুশৰ যুদ্ধ'। হৰিবৰে জৈমিনীয়াশ্বমেধৰ পৰা বিষয়বস্তু লৈ 'বব্ৰুবাহনৰ যুদ্ধ' আৰু 'তাম্ৰধ্বজৰ যুদ্ধ' নামেৰে আৰু দুখন কাব্য ৰচনা কৰিছিল। হৰিবৰে 'বব্ৰুবাহনৰ যুদ্ধ'ত তেওঁৰ পৃষ্ঠপোষকস্বৰূপে কমতাৰাজ দুর্লভনাৰায়ণৰ নাম উল্লেখ কৰিছে। 

খ্রিষ্টীয় ত্রয়োদশ শতিকাৰ শেষ আৰু চতুর্দশ শতিকাৰ আদিতে থকা বিখ্যাত বিদ্যোৎসাহী গুণগ্রাহী কমতাৰাজ দুর্লভনাৰায়ণৰ সময়ত হৰিবৰ বিপ্ৰৰ অভ্যুত্থান হ'লে 'লৱ-কুশৰ যুদ্ধ'ৰ ৰচনাৰ সময় মাধৱ কন্দলীৰ ৰামায়ণতকৈ আগৰ হ'ব। সেয়ে অসমীয়া সাহিত্যত 'লৱ-কুশৰ যুদ্ধ'ই হ'ল সর্বপ্রথম ৰামকথামূলক কাব্য। বৈষ্ণৱ উপাদান প্রধান 'জৈমিনীয়াশ্বমেধ 'বপৰা বিষয়বস্তু লৈ তিনিখন কাব্য ৰচনা কৰা হৰিবৰ বিপ্ৰই নানা প্রসংগত ৰাম বা কৃষ্ণৰূপী হৰিৰ মহিমা ঘোষণা কৰিছে। 

'বাসুদেৱ-কৃষ্ণৰ পূজাৰ শ্রেষ্ঠত্ব প্রতিপাদনেই' মূল জৈমিনীভাৰতৰ এটা ঘাই উদ্দেশ্য। এনে প্ৰসংগৰ শ্লোকবিলাকৰ যথানুৰূপ ভাঙনি দি কৃষ্ণ-ধৰ্মৰ গৌৰৱ প্ৰচাৰ কৰিছে। তেনে ভাঙনি তলত উল্লেখ কৰা হৈছে-

'সৰ্বনি জাতি কৃষ্ণস্য স্মৰণত পাতকানি চ'। (৩৮-১২৯)

যত যত পাপমানে কৰয় মহন্ত।

মাধৱক স্মৰন্তে সকলে হৰেহৰ।। (৪০১)

'পঞ্চপাতক কৰ্তাৰঃ কিং নাম্নাস্য ন তাৰিতাঃ।

এই যুগত মানুহ পাপৰ পৰা মুক্ত।

পৰিষদীয় নমস্য বিষ্ণোৰমিত তেজসঃ

কুটো দুঃখঃ কুটো দৈনং কুতঃ পাপভয়ো নৃণাং'। (৪০, ৪১, ৪২)

এনেদৰে নৱবৈষ্ণৱ-যুগৰ নাম-ধৰ্মৰ মহিমা প্ৰচাৰৰ উৎসাহ উদ্দীপিত হৈ উঠিছে। বিভিন্ন তৎসম তথা তদ্ভব শব্দৰ প্ৰয়োগৰ উপৰি মাধৱ কন্দলীৰ 'ৰামায়ণ'ৰ দৰে হৰিবৰ বিপ্ৰৰ ৰচনাতো বহু অপ্রচলিত শব্দ আৰু জতুৱা বাক্য-ৰীতিৰ প্রয়োগ দেখা যায়।

অসমৰ বিভিন্ন ভাস্কৰ্যৰ মূলো ভাৰতীয় ভাস্কৰ্যৰেই ৰূপান্তৰ বুলিব পাৰি। ভাৰতীয় ভাস্কৰ্যৰ প্ৰতিচ্ছবি হৰিবৰৰ 'বব্ৰুবাহনৰ যুদ্ধ' কাব্যত বহু পৰিমাণে উল্লেখ আছে। প্রাচীৰ চিত্ৰত দেৱ-দেৱী আৰু নাৰীৰ সংখ্যাও বঢ়াইছে। মণিপুৰৰ ৰাজপ্রাসাদৰ বিৱৰণ দিওঁতে দেৱালত বিভিন্ন দেৱ-দেৱী আৰু পশু-পক্ষীৰ চিত্রকর্ম থকা বুলি বহল বর্ণনা দিছে।

গৰ্ভৱতী নাৰীৰ অভিলাষ পূৰণ বিশেষকৈ খোৱাবস্তুৰ ক্ষেত্ৰত আজিও সমাজত যথেষ্ট গুৰুত্ব দিয়া হয়। মূল জৈমিনীয়াশ্বমেধতো বামে সীতাক গৰ্ভকালীন ইচ্ছাৰ সম্পৰ্কে সোধাৰ বিপৰীতে হৰিবৰে নিজাকৈ এখন খোৱাবস্তুৰ তালিকা সংযোগ কৰিছে, য'ত পঞ্চামৃতত থকা দ্রব্যসমূহৰ নামো উল্লেখ আছে-

'চই লোণ পুষ্পবাজে দেই আখৈ চিৰা। 

দধি দুগ্ধ ধৃত মধু লবণু শৰ্কৰা।।'

প্রাক্‌-শংকৰ যুগৰ কবি বুলিয়েই যে হৰিবৰ বিপ্র বিশেষ উল্লেখযোগ্য তেনে নহয়, ৰচনাৰ সাধাৰণ সৌষ্ঠৱৰ গুণতো হৰিবৰ বিপ্ৰ প্ৰাচীন অসমীয়া সাহিত্যৰ প্ৰসিদ্ধ কবি। জতুৱা খণ্ডবাক্যৰ ব্যৱহাৰত অৱশ্যে তেওঁক মাধৱ কন্দলীৰ পিছতে ধৰিব পাৰি। জৈমিনীয়াশ্বমেধৰ পৰা আখ্যানৰ পদ ভাঙনি কৰা অসমীয়া কবিসকলৰ ভিতৰত হৰিবৰ বিপ্ৰই প্ৰথম আৰু প্ৰধান।

কৃতী কবি কালিদাসৰ 'মেঘদূত'ৰ 'পূর্বমেঘ'ত উল্লেখ কৰা 'কামার্তা হি প্রকৃতি কৃপণাশ্চেতনাচেতনেষু'- এই উক্তিৰ ছাঁ যেন হৰিবৰৰ ৰচনাত পৰিছে -

'সীতা বুলি বৃক্ষত ধৰিলা ৰামদেৱ।'

লক্ষ্মণে সীতাক বনবাস দিবলৈ নি গংগাৰ তীৰত উপস্থিত হোৱাত সেই ঠাইৰ উল্লেখত মূলত বাৰবিধ গছৰ বৰ্ণনা থাকিলেও হৰিবৰ বিপ্ৰই প্রায় সত্তৰবিধমান ফুলে-ফলে জাতিষ্কাৰ গছৰ নাম উল্লেখ কৰি এখন ডাঠ হাবিৰ বৰ্ণনা দিছে।

শত্রুঘ্নৰ হালধীয়া গৃধু-পত্র অলংকৃত শৰৰ আঘাতত লৱৰ মৃত্যু নঘটি মূর্ছিত হোৱাত হৰিবৰে - 'বিষ্ণু অংশ হেতু তাৰ ৰৈলেক পৰাণ' এনেদৰে স্বকীয়ভাবে উল্লেখ কৰিছে। মূলত পুত্র সমন্বিতে ৰাম-সীতাৰ পুনর্মিলন হৈছে; কিন্তু হৰিবৰে তেওঁৰ কাব্যত অন্তর্ভুক্ত নকৰিলে।

কাৰণ্যৰস-প্রধান কবি ভৱভূতিৰ 'উত্তৰ ৰামচৰিত' নাটকত লৱ আৰু লক্ষ্মণ-পুত্র চন্দ্রকেতুৰ মাজত হোৱা যুদ্ধৰ ছাঁও হৰিবৰ বিপ্ৰৰ কাব্যত প্রতিফলিত হোৱা যেন বোধ হয়।

মাধৱ কন্দলি 

১৪শ শতিকাৰ কছাৰী ৰজা মহামাণিক্যৰ (আনুমানিক ১৩৩০-১৩৭০ খ্ৰীষ্টাব্দ) ৰাজসভাৰ এজন কবি। মাধৱ কন্দলিয়ে ভাৰতবৰ্ষৰ প্ৰান্তীয় ভাষা সমুহৰ ভিতৰতে প্ৰথম বাল্মীকিৰ ৰামায়ণ অসমীয়া ভাষালৈ অনুবাদ কৰে।

মহাপুৰুষ শ্ৰীমন্ত শঙ্কৰদেৱে মাধৱ কন্দলিক "অপ্ৰমাদী কবি" আখ্যা দিছিল। হিন্দু ধৰ্মত দিক্ষিত হোৱা ৰজা মহামাণিক্যৰ অনুৰোধক্ৰমে মাধৱ কন্দলিয়ে বাল্মীকিৰ ৰামায়ণ অসমীয়ালৈ অনুবাদ কৰিছিল। (শঙ্কৰদেৱৰ উত্তৰা কাণ্ড আৰু মাধৱদেৱৰ আদিকাণ্ড সংযোগ৷)

মাধৱ কন্দলিৰ প্ৰায় এশ বছৰ পিছত অৰ্থাৎ ১৫শ শতিকাৰ দ্বিতীয়াৰ্ধত 'কৃত্তিবাসী ৰামায়ণ' আৰু ১৬শ শতিকাৰ অষ্টম দশকত তুলসীদাসৰ 'ৰাম-চৰিত মানস' ৰচিত হয়। 

"দেৱজিৎ" নামৰ ১৩শ পদৰ আন এখন কাব্যত মাধৱ কন্দলিৰ ভণিতা পোৱা যায়। ইয়াত নৰনাৰায়ণ অৰ্থাৎ অৰ্জুন আৰু কৃষ্ণৰ মাহাত্ম্য বৰ্ণনা কৰা হৈছে। কৃষ্ণৰ সহায়ত অৰ্জুনে স্বৰ্গৰ দেৱতাসকলক কেনেকৈ জিনিবলৈ সক্ষম হ'ল তাৰ বিৱৰণ পোৱা যায়।

মাধৱ কন্দলীৰ মূলানুগত বৰ্ণনাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখিয়েই পণ্ডিতপ্ৰবৰ 'কৃষ্ণকান্ত সন্দিকৈদেৱে তেখেতৰ সাহিত্য সভাৰ সভাপতিৰ ভাষণত কৈছিল, “সংস্কৃত ৰামায়ণৰ শুদ্ধ পাঠ নিৰ্ণয়ত মাধৱ কন্দলীৰ ৰামায়ণে বিশেষ সহায় কৰিব পাৰে৷

(সপ্তকাণ্ড ৰামায়ণ, অজন্তা প্ৰকাশ, ২০০৪ পৃঃ১)

কবি কন্দলীয়ে মূলৰ লগত সম্বন্ধ ৰাখি তেওঁৰ বর্ণনাক কেৱল নিজ দেশ, কাল আৰু পাত্ৰৰ উপযোগী কৰি কবিসুলভ ৰহণ দিছে। কোনো ঠাইত বাল্মীকিৰ দীঘলীয়া বর্ণনা চমু কৰিছে আৰু কোনো ঠাইত জাতীয় ৰহণ লগাই অসমীয়া পাঠকৰ মন যোগাবলৈ চেষ্টা কৰিছে। 

কবিয়ে কৈছে এনেদৰে-

বাল্মিকী ৰাচিল শাস্ত্ৰ গদ্য আৰু পদ্যত।

তাহাক বিচাৰ আমি কৰিয়া প্রবন্ধে।।

আপুনাৰ বুদ্ধি অর্থ যিমত বুঝিলো।

সংক্ষেপ কৰিয়া তাক পদ বিৰচিলো।।

সমস্ত ৰসক কোনে জানিবাক পাৰে।

পক্ষীসৱ উৰয় যেন পখা অনুসাৰে।।

কবিসৱ নিবন্ধয় লোক ব্যৱহাৰে।

কতো নিজ কতো লম্বা কথা অনুসাৰে।।

দৈৱবাণী নুহি ইটো লৌকিকহে কথা।

কন্দলীৰ ৰামায়ণত পিছৰ যুগত ব্যৱহাৰ নোহোৱা বহুতো অপভ্রংশ প্রাকৃত শব্দৰ প্ৰয়োগ হোৱাৰ লগতে তৎসম আৰু তদ্ভৱ শব্দৰ ভাৰসাম্যতা ৰক্ষা কৰি কথ্য ভাষা প্রয়োগ কৰাৰ কাৰণে ভাষা সহজ হৈছে। ৰাজনীতি, ধর্মনীতিমূলক প্রসংগবিলাকো সহজবোধ্যকৈ ৰূপায়িত কৰিব পৰাত কবি কন্দলীৰ পাণ্ডিত্য জিলিকি উঠিছে। মহর্ষি বাল্মীকিৰ দৰে কবি কন্দলীৰ ৰামায়ণতো এটি সাংগীতিক লয় সকলো সময়তে প্রবাহিত হৈ আছে। কন্দলীকৃত এই সাহিত্যিক সাধুভাষাই পৰৱৰ্তী বৈষ্ণৱ কবিসকলৰ যোগেদি পৰিপূৰ্ণতা লাভ কৰিছে।

ৰূপতত্ত্বৰ ফালৰপৰাই হওক, নতুবা ধ্বনিতত্ত্বৰ ফালৰপৰাই হওক, কন্দলীৰ ৰচনাৰ ভাষা বৈশিষ্ট্যপূর্ণ। যুদ্ধৰ বৰ্ণনা, প্রাসাদৰ বর্ণনা, প্রাকৃতিক সৌন্দর্যৰ বর্ণনা, চিত্রকল্পৰ প্রয়োগ- সংস্কৃত সাহিত্যৰ অনুৰূপ আৰু অতি জীৱন্ত তথা মনোৰম। সংস্কৃত সাহিত্যত অলংকাৰৰ যি প্রাচুর্য পৰিলক্ষিত হয়৷

সেইদৰে মাধৱ কন্দলীৰ ৰামায়ণতো শব্দালংকাৰ, অনুপ্রাস, যমক আৰু অর্থালংকাৰ উপমা, ৰূপক, উৎপ্রেক্ষা আদি প্ৰচুৰ পৰিমাণে দৃষ্ট হয়। ছন্দ আদিৰ প্ৰয়োগৰ ক্ষেত্ৰত আক্ষৰিক ছন্দৰ ওপৰত বিশেষ গুরুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে। দ্বিপদী, ত্রিপদী ছন্দই সুস্থৰূপে পৰিগ্ৰহ কৰা পৰিলক্ষিত হয়। মাধুর্য আৰু পদলালিত্য আদি গুণবিলাকো কাব্যত সংম্পৃক্ত হৈছে।

শব্দচয়ন আৰু শব্দপ্ৰয়োগৰ কৌশল কন্দলীৰ ৰচনাৰ এটা বিশেষ বৈশিষ্ট্য। শব্দ-সম্ভাৰৰ উপৰি সাধাৰণ কবি-প্রসিদ্ধি, যেনে পদুমৰ পাহি বা হৰিণীৰ দৰে চকু, ডম্বৰু বা সিংহৰ দৰে চিয়াঁ-কঁকাল, ইত্যাদিৰ প্ৰয়োগৰ উপৰি তেওঁৰ নিজস্ব অলংকাৰৰো প্ৰচুৰ সমাবেশ দেখা যায়। 

একো একোটা পৰিস্থিতি বুজাবলৈ তেওঁ ইটোৰ পিছত সিটোকৈ ধাৰাবাহিক উপমা, ৰূপক বা উৎপ্রেক্ষাদি অলংকাৰ প্ৰয়োগ কৰিছে।

উপমা অলংকাৰৰ দুটিমান উদাহৰণ, যেনে

(১ ) কৈকেয়ীক দেখিয়া শৰীৰ মোৰ কাম্পে। 
হৰিণীক নিতে যেন বাঘিনীয়ে জাম্পে।। 
সপিনীৰ আগে যেন মণ্ডুকীৰ গতি। 
শেনীৰ আগত যেন কম্পে কপোৱতী।।

(২) নযাইবাহা প্রভু বুলিয়া জননী আঞ্চলন্ত ধৰিলন্ত
যেন লক্ষ্মীদেবী ঈশ্বৰ বিষ্ণুৰ চৰণত পৰিলন্ত।।

(৩) সিংহৰ ভাৰ্যায়ে ছাগ প্রসবিল মোক। মোহোৰ কাৰণে কৈকেয়ীৰ এত শোক।।

সুন্দৰ চিত্ৰপটৰ দৃষ্টান্ত কন্দলীৰ কাব্যত এনে ধৰণে চিত্ৰিত হৈছে- 

কন্দলীয়ে শৃংগবেৰপুৰত ৰামৰ গংগাদৰ্শনৰ মনোৰম চিত্র অংকিত কৰিছে এনেদৰে -

বায়ুৰ পৰশে ঢৌ উথলন্তে আছে।

ৰাম দৰশনে গংগাদেবী যেন নাচে।।

ফেনবোৰে হাঁহি মাৰি আছিল।

জলৰ উল্লোল যেন দেখয় প্রকাশ।।

নিজাৱর্ত হাতে গংগা আহ্বান কৰিল।

ঢৌত গংগাৰ নৃত্য আৰু ফেনত হাঁহিৰ উৎপ্রেক্ষা তথা আৱৰ্তত হাতৰ আৰোপ কৰি নিজস্ব কল্পনাৰে চিত্ৰখন মনোৰম কৰি তুলিছে।

প্রকৃতি বর্ণনাত নিপুণ কবিজনাই সুন্দৰাকাণ্ডত লংকাৰ ফল-ফুলময় উদ্যানৰ মনোৰম চিত্র অংকিত কৰিছে, অৱশ্যে কন্দলীৰ কাব্যত অসমৰ গছ-গছনি, ফল-ফুলৰ চিত্ৰইহে প্রাধান্য লাভ কৰিছে, তেনেদৰে চিত্রকূটৰ বিস্তৃত মনোলোভা চিত্র অংকিত কৰিছে।

কবি কন্দলীৰ ৰামায়ণত লোকজীৱনৰ সমূহ দিশকেই অন্তর্গত কৰা হৈছে। জনজীৱনৰ খেল-ধেমালি, ঘৰ-দুৱাৰ, গছ-গছনি, চৰাই-চিৰিকটি, গালি-শপনি, ফকৰা-যোজনা, পটন্তৰ, বিবিধ বর্ণ সম্প্রদায়, ধর্মীয় ৰীতি-নীতি আদি সমকালীন সমাজৰ লগত খাপ খুৱাই মূল সংস্কৃত ৰামায়ণৰ অৱলম্বনত অনুবাদত নিজস্ব ৰহণ বোলাই অসমীয়া সাহিত্যত এটি নতুন ৰূপ প্রদান কৰিবলৈ সমৰ্থ হৈছে। প্রাচীনতম অসমীয়া লিখিত কাব্য-সাহিত্যৰ নিদর্শন স্বৰূপেও কন্দলী ৰামায়ণৰ ভূমিকা অতি গুৰুত্বপূর্ণ।

সংস্কৃত কাব্যসমূহত ৰস নিষ্পত্তিত কবিসকলৰ যি প্রচেষ্টা পৰিলক্ষিত হয়, কবি কন্দলীয়েও এই আদৰ্শৰ দ্বাৰা অনুপ্রাণিত হৈ কোনো কোনো ঠাইত বাল্মীকিতকৈ বহু বাহুল্যৰূপত অথচ ৰসোদ্দীপ্তকৈ বর্ণনা কৰাত সফল হৈছে। মূল ভাষাত ব্যৱহাৰ হোৱা প্ৰতিটো শব্দৰ উপযুক্ত প্রতিশব্দ ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ হ'লে কেবল ভাষাজ্ঞানেই যথেষ্ট নহয়, বৰঞ্চ সৌন্দর্য-অনুভূতি তথা সাহিত্যিক-অনুভূতিৰো প্ৰয়োজন। মূল ৰামায়ণৰ এটা শ্লোক আছিল এনে ধৰণৰ-

দেশে, দেশে, কলত্ৰাণী, দেশে দেশে চ বান্ধৱাঃ৷

তুং তু দেশং ন পশ্যামি যত ভ্ৰাতা সহোদৰঃ৷৷

এই শ্লোকটোৰ আক্ষৰিক অনুবাদ কৰিছে এনেদৰে-

ভাৰ্যা পুত্ৰ বন্ধু সৱ পায় যথা তথা৷

হেন নতো শুনোহো সোদৰ পায় কোথা৷৷ ৫১৭১৷৷

অসমীয়া কবি মাধৱ কন্দলীয়ে সংস্কৃতৰ আর্হিত ব্যাজস্তুতি, নিদর্শনা আদি বিভিন্ন অলংকাৰৰ মনোৰম প্ৰয়োগ কৰিছে। পৰৱৰ্তী কবি-সাহিত্যিকসকলে আলংকাৰিক ভাষা তেওঁলোকৰ কাব্যত প্রয়োগ কৰা পৰিলক্ষিত হয়। ৰসোত্তীর্ণ কাব্য সৃষ্টিত কবি কন্দলীয়ে সার্থকতা লাভ কৰিবলৈ সমর্থ হৈছে।

তুলসীদাস বা কৃত্তিবাসৰ দৰে বাল্মীকি ৰামায়ণত নথকা কথা, অন্য পুৰাণ বা উপ- ৰামায়ণৰ পৰা কথা সংগ্ৰহ কৰি আনি তেওঁ ৰামায়ণত অন্তর্ভুক্ত কৰা নাই। বাল্মীকিৰ বৰ্ণনাকে চমুকৈ অসমীয়াত ৰূপ দিছে, 'লম্ভা পৰিহৰি সাৰোদ্ধতে', এইটোৱেই তেওঁৰ অনুবাদৰ মূল নীতি। আখ্যান, ঘটনা, পৰম্পৰা আৰু পৰিৱেশৰ সৌন্দৰ্য আৰু প্ৰভাৱশীলতা অব্যাহত ৰাখিবৰ কাৰণে যিখিনি বর্ণনা অপৰিহাৰ্য সেইখিনি কন্দলীয়ে অনুবাদত ৰক্ষা কৰিছে।

পৰিৱেশ বা অৱস্থা চিত্ৰণত, বীৰ-হাস্য-কৰণাদি ৰস সৃষ্টিত কবিয়ে দক্ষতাৰ পৰিচয় দাঙি ধৰিছে। অযোধ্যাকাণ্ডৰ প্ৰথম অধ্যায়ত থকা উৎসৱমুখী অযোধ্যাৰ চিত্ৰ, ৰাম বনলৈ যাওঁতে দশৰথৰ মানসিক অৱস্থা, প্রজাবিলাকে ৰামক অনুগমন কৰাৰ বৰ্ণনা, বামে সীতাৰ আগত দিয়া বনবাসৰ ভয়াৱহ চিত্র, লংকাৰ বৰ্ণনা, বিকটাকাৰ ৰাক্ষসৰ বিস্ময়জনক চিত্র, চিত্রকূটৰ নৈসর্গিক শোভা আৰু প্ৰস্ৰৱণগিৰিৰ বর্ষাকালীন সৌন্দর্য এই সকলোতে কন্দলীৰ কবি প্রতিভা প্রস্ফুটিত হৈছে। নৈসর্গিক শোভা বর্ণনাত সংস্কৃত সাহিত্যৰ প্ৰভাৱ পৰিছে-

জনকৰ জীউ দেখা নদী মন্দাকিনী।

তোমাৰ সদৃশ সুশোভিত মধ্যক্ষিণী।।

ৰাজহংস দেখা সীতা তোমাৰ গমন।

চক্রৱাকযুগল তোমাৰ দুই তন।।

চিত্রকূট পৰ্বতৰ যি বৰ্ণনা, সি কিছু পৰিমাণে কালিদাসৰ মেঘদূতৰ উত্তৰ মেঘৰ লগত তুলনীয়। বিখ্যাত মালোপমা অলংকাৰ কন্দলীয়ে প্রয়োগ কৰিছে এনেদৰে-

ৰাক্ষসৰ অংগে ৰূপ সীতাৰ বলিল।

অঞ্জন পর্বতে যেন মাণিক্য জ্বলিল।।

ৰাৱণৰ কোলে দেৱী পৰম নিৰ্মল।

মেঘক ফাৰিয়া যেন চন্দ্ৰৰ মণ্ডল।।

সংস্কৃত সাহিত্যত কামদেৱ বা মদনৰ পাঁচপাট ফুলৰ শৰৰ উল্লেখ আছে

"অৰবিন্দমশোকং চ্যুতং চ নবমল্লিকা।

নীলোৎপলং চ পঞ্চেতে পঞ্চবাণস্য সায়কাঃ।।"

কিষ্কিন্ধ্যাকাণ্ডত 'শৰীৰক দহে মদনৰ পাঞ্চ বাণ' এই পদ কন্দলীয়ে উল্লেখ কৰিছে।

বিভিন্ন ৰসৰ সাৰ্থক প্রকাশত কবি সিদ্ধহস্ত। কাব্য বসবর্ধক বা আদি ৰসাভাস থকা পদো কোনো কোনো ঠাইত প্রয়োগ কৰিছে। এনেদৰে নৱৰসেৰে কন্দলীৰ ৰামায়ণ সংম্পৃক্ত।

মূল বাল্মীকি ৰামায়ণত সীতাৰ বৰ্ণনা দিছে এনেদৰে 'তেওঁ চকুৰে নেদেখা ক্ষীণ চন্দ্ৰলেখাৰ নিচিনা, ভস্মেৰে ঢাকি থোৱা স্বৰ্ণৰেখাৰ নিচিনা, বাণৰ আঘাতত উৎপন্ন হোৱা এডালি ৰেখাৰ দৰে, বায়ুৱে বিচ্ছিন্ন কৰা ধূমৰেখাৰ দৰে। (৫।১১।২১-২৪) বিৰহবিধুৰা সীতাৰ বৰ্ণনা মূলতকৈ চমু কৰি মনোৰম উপমাৰে অভিপ্রেত চিত্র ফুটাই তুলিবলৈ সমর্থ হৈছে- অশোকবনত সীতাৰ বৰ্ণনা দিছে এনেদৰে-

মেঘে যেন ঢাকি আছে সর্বোত্তম তাৰা। 

কেশে যেন ঢাকি আছে চম্পক মল্লিকা। 

ভস্মে যেন ঢাকি আছে অগনিৰ শিখা।।

সীতাৰ বৰ্ণনাত কবিয়ে সংস্কৃত কাব্য-সাহিত্যত ব্যৱহাৰ কৰা নাৰী সৌন্দৰ্যৰ উপমানবোৰৰ সহায় লৈছে।

ৰামৰ বনবাসৰ দুখত পিতৃ দশৰথ শোকত মূর্ছা যায়। চেতন পাই দশৰথে দুখত দীর্ঘশ্বাস ত্যাগ কৰি ঘন উশাহ লোৱাৰ চিত্র বাল্মীকিয়ে এটা শ্লোকত এনেদৰে দিছে-

অশ্রুপূর্ণেক্ষণো দীনো নববন্ধ ইব দ্বিপঃ। 

দীর্ঘমুষ্ণঞ্চ নিশ্বাসং স বিমুঞ্চন মুহুর্মহুঃ।। 

কন্দলীয়ে এই উপমাটো অব্যাহত ৰাখি অসমীয়া জীৱনৰ লগত খাপ খুৱাই প্ৰকাশ কৰিছে-

প্রথমে ধৰিল যেন অৰণ্যৰ হাতী।

নিশ্বাস ফোকাৰে যেন ঠাৰিৰ ভাটি।।

বাল্মীকিৰ বিভিন্ন অলংকাৰ প্ৰয়োগ কৰাৰ উপৰি ৰাৱণে সীতাক হৰণ কৰোঁতে সীতাৰ মুখত দিয়া উক্তিত নিজা উপমাৰো সংযোগ ঘটাইছে। গংগাক এৰি কুঁৱাত নিমজ্জন কৰা, সিংহক এৰি গাধক গ্ৰহণ কৰা, অমৃত এৰি শোকোতাক খাবলৈ বিচৰা আদি নিদর্শনামূলক অলংকাৰ কবিৰ নিজা সৃষ্টি। মূল ৰামায়ণৰ কাব্যিক সুৰটো অপ্রতিহত ৰাখি কন্দলীয়ে নিজস্ব মৌলিকতাৰে অনুপম তথা আকর্ষণীয় কাব্য সৃষ্টি কৰাত সফল হৈছে।

সংস্কৃত সাহিত্যত বিপদৰ আগজাননী নির্দেশ কৰা শুভ-অশুভ বিষয়ক বিশ্বাসবোৰ আৰু সপোন-তত্ত্বৰ কথা মাধৱ কন্দলীৰ কাব্যতো পৰিদৃষ্ট হয়। মূল বাল্মীকি ৰামায়ণত মাতুলগৃহত থাকোঁতে ভৰতে সপোন দেখাৰ কথা এনেদৰে উল্লেখ আছে

'স্বপ্নেহপি সাগৰ সোধাং চন্দ্ৰঞ্চ পতিতাং ভুবি। 

উপৰুদ্দাং চা জগটিং টামছে সমৱৰ্তম..'

কবি কন্দলীয়ে সেই স্বপ্নবৃত্তান্তৰ কথা কৈছে এনেদৰে-

পৰম দুৰ্ঘোৰ স্বপ্ন দেখি মোৰ

থিৰ আৰ নোহে চিত।

আকাশ ছানিয়া দেখিলো সম্পূৰ্ণ

পৰিল চন্দ্ৰ ভূমিত।। (অযোধ্যা কাণ্ড-- ২২২১)

সংস্কৃত সাহিত্যৰ কবি ভট্টিয়ে 'ভট্টিকাব্য' বা ৰাৱণ-বধ কাব্যৰ তৃতীয় সৰ্গত সেই সপোনৰ কথা উল্লেখ কৰিছে-

"সুপ্তো নভক্তঃ পতিতং নিৰীক্ষাঞ্চক্রে বিবস্বত্তমধঃস্ফুৰন্তম্।” 

অর্থাৎ 'মই (ভৰত) নিদ্রিত হৈ আকাশৰপৰা পতিত ভূমিত দীপ্তিমান সূর্যক দেখিলোঁ'।

কিন্তু কন্দলীয়ে মূলৰ কথা একে ৰাখি 'চন্দ্ৰ'ৰ নামহে উল্লেখ কৰিছে।

তেনেদৰে কিষ্কিন্ধ্যাবাজ বালিয়ে সুগ্ৰীৱৰ লগত দ্বিতীয়বাৰ যুদ্ধ কৰিবলৈ যাওঁতে তাৰাই সপোন দেখা, মূৰৰ ওপৰত শগুণ উৰা, বাঁওফালে সাপ যোৱা, সোঁফালে শিয়াল যোৱা, কাউৰী আদিৰ কোলাহল বিপদৰ সংকেত দিছে।

মাথাৰ উপৰে কাক শগুণ বনায়।।

বামপাশে সৰ্প যায় ডাহিনে শৃগাল

কাক গৃধ পখীৰ আকাশে কোলাহল।। (কিষ্কিন্ধ্যাকাণ্ড)

এনে চিত্র বহু পৰিমাণে বাল্মীকিৰ অনুগামী। কিয়নো একে ধৰণৰ প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশ কুম্ভকর্ণ, ৰাৱণ আদিৰ মৃত্যুৰ আগে আগেও চিত্রিত কৰিছে।

মাধৱ কন্দলীৰ ভাষা, উপমা, শব্দাৱলী পিছৰ বৈষ্ণৱ কবিসকলৰ ৰচনাত দেখিবলৈ পোৱা যায়। মহাপুৰুষ শ্রীমন্ত শংকৰদেৱে মাধৱ কন্দলীক 'অপ্রমাদী কবি' আখ্যা দিয়াটোতেই কবিজনাৰ প্ৰকৃত পৰিচয় পাব পাৰি।(তথ্যসূত্ৰঃ ৯৮/ঐতিহ্য: অসমীয়া সাহিত্য ৷ লেখকঃ দীপা ৰাণী গোস্বামী)

ৰাৱণক বিভীষণৰ সজ উপদেশ

ৰাৱণ বসিয়া আছে পাত্র সমন্বিতে। 

বিষ্ণুত ভকত গৈয়া মিলিল তহিতে ॥১

গহীন গম্ভীৰ ধীৰ বীৰ বিভীষণ। 

ৰামত ভকত আতিশয় শুদ্ধমন ॥২ 

ৰাজনয় সমুচিত ধৰ্ম্মক জানন্ত। 

ৰাৱণক সম্বুধিয়া বাক্য বুলিলন্ত ॥৩ 

লঙ্কা পুৰি হনুমন্ত গৈল যেন মতে। 

আপুনিয়ো দেখিলাহা পাত্র সমন্বিতে ॥৪

কাহাৰ শকতি আছে এক ডেৱ কৰি। 

শতেক সহস্র পথ সাগৰক তৰি ॥৫ 

নিসংশয় মনে আসি পশিল নগৰ। ৩

সৰ্ব্বদেশ চাহিল ফুৰিল ঘৰে ঘৰ ॥৬ 

(সপ্তকাণ্ড ৰামায়ণ, অজন্তা প্ৰকাশ, ২০০৪, পৃঃ২৮৯)

সীতাৰ বেজাৰ আৰু পাতাল প্ৰবেশ ।

জানকীৰ স্নেহে ভৰতক লাগি চাইল ।

বসিবাক লাগি ৰত্ন আসত বহ্ৰাইল ॥১

তিনিয়ো দেৱেৰে আসি বুলিলা বিনয় ।

নবৈসন্ত সীতা শোকে দগধ হৃদয় ॥২

কৌশল্যা প্ৰভৃতি শ্বাশু সকলে বুজান্ত ।

আউৰ কাকো মাথা তুলি নেদন্ত সিদ্ধান্ত ॥৩

লাজে অপমানে যেন হৃদয় বিদাৰে ।

বহয়ে লোতক দুয়ো নয়নৰ ধাৰে ॥৪

জাজ্বল্য সমান কোপে চিত্ত নোহে শান্ত ।

ঘনে ঘনে কটাক্ষো ৰামক লাগি চান্ত ॥৫

স্নেহে জানকীক নিৰিখন্ত ৰঘুনাথ ।

সীতাৰ কটাক্ষ দেখি ছপৰান্ত মাথ ॥৬

ভয়ে লাজে জানকীক চাহিবে নোৱাৰি ।

থাকিলা সঙ্কোচ ভাৱে ৰাঘৱ মুৰাৰি ॥৭

তথ্য উৎস

• অসমীয়া সাহিত্যৰ বুৰঞ্জীঃ প্ৰথম খণ্ড, সম্পাদকঃ শোভা ব্ৰহ্ম, এবিলাক, ২০০৩
• অসমৰ সংক্ষিপ্ত ইতিহাসঃ তচদ্দুক আমানুল হুছেইন, বনলতা, ২০১৬
• ঐতিহ্য, অসমীয়া সাহিত্যঃ হেৰিটেজ অসম, মে’, ২০০৭
• সপ্তকাণ্ড ৰামায়ণঃ অজন্তা প্ৰকাশ, ২০০৪

অধিক

প্ৰাচীন ভাৰতৰ বুৰঞ্জীৰ বিষয়ে জানিবলৈ ক্লিক কৰক

Online Link in Youtube