সংস্কৃতি ৷ অসমীয়া সংস্কৃতি৷ লোক-সাহিত্য ৷ লোকসাহিত্যৰ শ্ৰেণী বিভাজন

(Source: https://medium.com)

* সংস্কৃতি কি? ইয়াৰ সংজ্ঞা

এখন সমাজৰ সদস্য হিচাপে অর্জিত নানা আচৰণ, যোগ্যতা আৰু জ্ঞান, বিশ্বাস, শিল্পকলা, নীতি, আদর্শ, আইন, প্রথা ইত্যাদিৰ এক যৌগিক সমন্বয়েই হ’ল সংস্কৃতি৷ সংস্কৃতি হ’ল মানব সৃষ্ট এনে কিছু কৌশল বা উপায় যাৰ জৰিয়তে ব্যক্তি বা সমাজে তেওঁলোকৰ উদ্দেশ্য চৰিতার্থ কৰে।

ইণ্ডোভেলি চিভিলাইজেশ্যন

মানৱ সমাজৰ জ্ঞান-বিশ্বাস, ৰীতি-নীতি, আচাৰ-ব্যৱহাৰ, নৈতিকতা, উৎসৱ অনুষ্ঠান, আইন-কানুন, শিল্প, কলা আৰু বৌদ্ধিক উৎকৰ্ষ সাধনৰ বিভিন্ন দিশবোৰ সামৰা সামগ্ৰিক ৰূপেটোৱেই হ’ল সংস্কৃতি৷

মানুহে জন্মৰ পৰা মৃত্যুলৈকে ভৌগোলিক, সামাজিক আৰু অতিলৌকিক এই তিনিবিধ পৰিৱেশৰ মাজত বাস কৰিবলৈ সমাজৰ স্বীকৃতি লৈ যি কৰে, যেনেকৈ থাকে, যি অৱদান দিয়ে তাকে সংস্কৃতি আখ্যা দিব পাৰি (অসমীয়া লোক সংস্কৃতিৰ আভাস)।

ড° নবীন চন্দ্ৰ শৰ্মাৰ মতে-  “একেটা ক্ৰিয়াৰ বাৰম্বাৰ আচৰণ বা আবৃত্তিক কৰ্ষণ বা কৃষ্টি আখ্যা দিব পাৰি; আৰু এই কৃষ্টিক সংস্কাৰ কৰি লোৱাটোৰ নামেই সংস্কৃতি।”

যি বিলাক বিষয়ত প্ৰকৃতিৰ প্ৰেৰণা থাকিলেও কেৱল প্ৰাকৃতিক নিয়মত হোৱা নাই, কিন্তু মানুহে নিজৰ শৰীৰ আৰু মনৰ বিকাশৰ বাবে, সমাজৰ কল্যাণৰ অৰ্থে সৃষ্টি কৰি লৈছে আৰু মানি লৈ তাক বিকাশ সাধন কৰিছোঁ সেয়ে হ’ল সংস্কৃতি (অসমীয়া লোক সংস্কৃতিৰ আভাস)।

(https://traveltriangle.com)

এনচাইক্লপিডিয়া ব্ৰিটানিকাৰ মতে সংস্কৃতিৰ সংজ্ঞাঃ

culture, behaviour peculiar to Homo sapiens, together with material objects used as an integral part of this behaviour. Thus, culture includes language, ideas, beliefs, customs, codes, institutions, tools, techniques, works of art, rituals, and ceremonies, among other elements.

19th-century English anthropologist Edward Tylor এ তেওঁৰ গ্ৰন্থ Primitive Culture (1871)ত সংস্কৃতিৰ সংজ্ঞা দিছে এনেধৰণে- Culture  is that complex whole which includes knowledge, belief, art, morals, law, custom, and any other capabilities and habits acquired by man as a member of society.

১৮৬৫ চনত পোন প্ৰথম এডৱাৰ্ড টাইলাৰে  ‘Culture’ শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছে। 

'সংস্কৃতি' পদটো সংস্কাৰৰ লগতে বিশেষভাৱে জড়িত। যাৰ সংস্কাৰ হৈছে সিয়ে সংস্কৃতি। মানুহে সমাজ পাতি বাস কৰিবলৈ লোৱাৰে পৰা দৈনন্দিন জীৱনত নানা কাৰ্য নিয়মিতভাবে কৰিবলৈ লয় আৰু ইয়ে পৰম্পৰাত পৰিণত হয়৷ গতিকে সংস্কৃতি প্ৰাকৃতিক নহয়, ই মানৱ সৃষ্ট। মানুহৰ জীৱন ধাৰণৰ কৌশল সলনি হোৱাৰ লগে লগে সংস্কৃতিয়ে নতুন ৰূপ পৰিগ্ৰহ কৰে ৷ সেয়ে ই পৰিৱৰ্তনশীল ৷

বিশ্বনাৰায়ন শাস্ত্রীৰ মতে- কৃষ্টি হ’ল এটা জাতিয়ে কৰা সকলো কামৰে সমষ্টি আৰু সংস্কৃতি হ’ল সেই জাতিৰ চিন্তা, কল্পনা আৰু কামৰ শ্ৰেষ্ঠ অংশখিনি। ইয়াৰ প্ৰভাৱ জাতিৰ মনত থাকি যায়। সেই প্ৰভাৱে জাতিৰ জাতীয় আদৰ্শ গঢ় দিয়ে, কামত অনুপ্ৰেৰণা দিয়ে।

সংস্কৃতি এটা জাতিৰ জাতীয় জীৱনৰ বোৱতী সুতি। নৈৰ গতিৰ দৰেই সংস্কৃতিৰ গতি। নৈয়ে যেনেকৈ নিৰৱচ্ছিন্ন গতিৰে চিৰদিন বৈ থাকে, সংস্কৃতিও তেনেকৈয়ে ধাৰাবাহিক গতিৰে চলি থাকে। নৈয়ে গৰা খহায়, বলুকা পাতে। সেইদৰে সময়ৰ সোঁতত লাগি সংস্কৃতিৰ সম্পদ এৰা পৰে; নতুনৰ যোগ হয়। কেতিয়াবা কিবা কাৰণত নতুন আৰু পুৰণি সংস্কৃতিৰ দোমোজাত পৰে। তেতিয়া যদি নতুন সোঁতা কোবাল হয়, পুৰণি সোঁতা তৰাং পৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে। কিন্তু সংস্কৃতিৰ গতি বৈ থাকে নিববিচ্ছিন্নভাবে।

পশ্চিমীয়া 'কালচাৰ' (Culture) অৰ্থত সংস্কৃতি শব্দৰ ব্যৱহাৰ তেনেই নতুন। অসমীয়া ভাষালৈ সংস্কৃতি শব্দটো বঙলা ভাষাৰ দুৱাৰডলি গৰকিহে ন-বোৱাৰী হৈ আহিছে। সংস্কৃতি শব্দই ব্যাপক জনপ্রিয়তা লাভ কৰাৰ আগতে কৃষ্টি শব্দৰহে ব্যৱহাৰ আছিল। ধাতুগতভাবে কৃষ্টি শব্দ 'কালচাৰ' শব্দৰ সমপৰ্যায়ৰ। 

আধুনিক ভাৰতীয় ভাষাসমূহৰ ভিতৰত বোধকৰোঁ মাৰাঠী ভাষাতহে সংস্কৃতি শব্দটোৰ ব্যৱহাৰ আছিল। মাৰাঠী ভাষাৰ পৰা আহৰণ কৰি ৰবীন্দ্রনাথ ঠাকুৰে বঙলা ভাষাত শব্দটো জনপ্রিয় কৰি তোলে। তাৰেপৰা হিন্দীকে আদি কৰি প্রায় আটাইবোৰ ভাৰতীয় ভাষাই সংস্কৃতি শব্দৰ ব্যৱহাৰ বহুলভাৱে কৰিবলৈ ধৰে। 

ইংৰাজী কালচাৰ শব্দ লেটিন ‘কুলতুৰা’ (Culture) মূলৰপৰা উদ্ভৱ হৈছে। কোল (Col) ধাতু সংস্কৃত কৃষ ধাতুৰ সমার্থক। কৃষিজীবী মানুহে উৎপাদিকা শক্তিসম্পন্না পৃথিবী কৰ্ষণ কৰি বাৰেবৰণীয়া শস্য উৎপাদন কৰে। এই শস্যই দান কৰে মানুহৰ জীবনীশক্তি। মানুহ জীয়াই থাকে একোটা সৃষ্টিশীল মন লৈ, লগে লগে আৰম্ভ হয় মনৰ কৰ্ষণ। সৃষ্টি হয় নতুন নতুন উপাদান। এয়ে কৃষ্টিৰ কঠীয়াতলী। 

সংস্কৃতি শব্দ নিষ্পন্ন হৈছে সম+কৃতি হৈ। কৃতি, কর্ম। যি শিল্পকর্মত সম্যক সৃজনিশীলতা আছে, সৌন্দর্য আছে, মানৱতা আছে, সিয়েই সংস্কৃতি। 

আজিকালি গাঁৱে-ভূঁয়ে, নগৰে-চহৰে সাংস্কৃতিক সন্ধিয়া অনুষ্ঠিত হয়। এই অনুষ্ঠানত থাকে এটা নৃত্য, দুটা গীত, এখন একাঙ্কিকা, এটা আবৃতি ইত্যাদি। ইয়েই সংস্কৃতিৰ প্ৰকৃত স্বৰূপ নহয়। সঙ্গীত বা সাঙ্গীতিক উপকৰণসমূহ সংস্কৃতিৰ এটি উপাদান মাত্র। সংস্কৃতিয়ে যথার্থতে এটা জাতিৰ সমগ্র সৃষ্টি প্রতিভাক প্রতিনিধিত্ব কৰে। 

সংস্কৃতিৰ জন্ম আৰু বিকাশ ঘটে কেইটামান অপৰিহাৰ্য কাৰণত। এক, মানুহৰ মনত সৃষ্টি ক্ষমতা আছে। আনপিনে প্রত্যেক ব্যক্তিৰ মনত আত্ম-প্রকাশৰ অদম্য প্ৰেৰণা শুই থাকে। আত্ম-প্ৰকাশৰ প্ৰেৰণাই যেতিয়া সাৰ পায়, তেতিয়া সি সৃষ্টিৰ পথ বিচাৰে। আনপিনে মানুহ কল্পনাপ্রিয়। বাস্তৱৰ গইনা লৈ কল্পনাৰ ৰহন সানি নতুন সৃষ্টিৰ প্রয়াস কৰে। মানুহৰ স্বাভাৱিক সৌন্দর্য পিপাসা আছে। সৌন্দর্য পিপাসা, সৃষ্টিশীলতা আৰু আত্ম-প্রকাশৰ প্ৰেৰণাই এটা জাতিক নতুন নতুন সম্পদ দান দিয়ে। কিন্তু এই সম্পদবোৰক আমি বাহ্যিক অর্থত সংস্কৃতি বুলিলেও স্বৰূপার্থত সংস্কৃতি সম্পূর্ণ হ'বলৈ এতিয়াও বাকী সেয়ে হ'ল মানবতা বা মানসিক উৎকর্ষণ অসম্পূর্ণ। 

ড' সুনীতিকুমাৰ চট্টোপাধ্যায়ে কৈছে, "একাধাৰে সভ্যতা তৰুৰ পুষ্প আৰ তাৰ আভ্যন্তৰ প্রাণ বা মানসিক অনুপ্ৰেৰণা যা, তাই হচ্ছে Culture"।

মানুহৰ মন প্রগতিশীল; সংস্কৃতিও গতিশীল। অৰণ্যত আহাৰ বিচাৰি ফুৰা আদিম মানুহে পৃথিৱী কৰ্ষণ কৰি, শস্য উৎপাদন কৰি পেট পূৰাই খাবলৈ শিকিলে (শস্য উৎপাদনৰ আনন্দই জন্ম দিলে উৎসৱৰ। শস্যদাত্রী পৃথিৱীৰ প্রতি কৃতজ্ঞতা জনাই সৃষ্টি ক্ষমতাক স্বীকৃতি দি পূজা কৰিলে মাতৃৰূপা পৃথিৱীক। পূজাৰ সময়ত পুঞ্জীভূত অনুভূতিয়ে আত্ম-প্রকাশ কৰিলে সঙ্গীত হৈ। স্থান, কাল পাত্রই জন্ম দিলে সীমাহীন লোকাচাৰ লৌকিক সংস্কৃতি। যুগ বাগৰি গ'ল। মানুহে বিচাৰি পালে সৃষ্টিকর্তাৰ অপৰিসীম ক্ষমতা। পোনতে ভয়ত পিছলৈ ভক্তিত মন উপচি পৰিল। অসংখ্য দেৱ-দেৱীৰ কল্পনা কৰিলে। এই দেব-দেবীসকলক কেন্দ্ৰ কৰি সৃষ্টি হ'ল মন্ত্র-মননশীলতা, মন্দিৰ-স্থাপিত্য, সৌন্দর্য-ভাস্কর্য, সঙ্গীত, শাস্ত্র-সাহিত্য, ভাষা, লিপি, লেখন-কলা। 

মানুহ যিমানেই কি ধার্মিক বা ভগৱৎভক্তিপৰায়ণ নহওক, মানুহৰ জৈৱিক বাসনা শূন্য হ'ব নোৱাৰে, মানুহৰ এই জৈৱিক প্রয়োজনীয়তায়ো বস্তুগত সৃষ্টিৰ প্ৰেৰণা যোগায়। এইদৰে মানুহৰ বস্তুগত, ভাৱগত, আধ্যামিত্মক, জাগতিক সকলো সৃষ্টিকে সংস্কৃতিয়ে সামৰি লয়।

সংস্কৃতি শব্দটো যদিও আধুনিক অর্থত নিতান্তই অবাৰ্চীন, আনপিনে বৈদিক সাহিত্যতেই এই শব্দটিৰ মূল পোৱা যায়। ঋগ্বেদত সংস্কৃতি শব্দটো নাথাকিলেও ঐতৰেয় ব্রাহ্মণত কিন্তু আধুনিক Culture শব্দৰ সমানে থিয় কৰিব পৰাকৈ কিছু শব্দ ব্যৱহৃত হোৱা দেখা যায়। 

ড° সুনীতিকুমাৰ চট্টোপাধ্যায়ে ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ মূল সূত্রকেইটালৈ আঙুলিয়াইছে কৈছে- ভাব, তত্ত্বানুসন্ধিৎসা, অহিংসা, আত্মদমন, ত্যাগ, অপ্রমাদ আৰু সত্য-শিৱ-সুন্দৰৰ আৰাধনা আদিয়েই সংস্কৃতি। বা দেৱসম কৃতিয়েই সংস্কৃতি।

মনৰ উৎকৰ্ষ সাধন কৰিয়েই মানুহে পশুত্বৰপৰা মনুষ্যত্বলৈ উধায়। তেনেকৈ মনুষ্যত্বৰপৰা দেৱত্বলৈ উর্দ্ধগামী হয়। ধৰ্মৰ প্রকৃত তাৎপর্যও সেয়ে। যি ধ্যান-ধাৰণাৰ দ্বাৰা মানুহে মনৰ উৎকৰ্ষ সাধন কৰে আৰু পার্থিব বা জৈবিক বাসনাসমূহ সংযত কৰে, সিয়েই ধর্ম। সেয়েহে ধর্মক ভেঁটি কৰি সংস্কৃতিৰ বিকাশ বহুমুখী হৈ উঠে।

অসমীয়া সংস্কৃতিৰ উপাদান

অসমীয়া সংস্কৃতি ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰে এটি উপকৰণ মাত্র। কোনো কোনোৱে কয়, ভাৰতীয় সংস্কৃতি একক সংস্কৃতি৷ এক ভাৰত-আত্মাৰ বিকাশ ঘটিছে বিভিন্ন প্রান্তত বিভিন্ন ৰূপ লৈ। আন এদলে কয়, ভাৰতীয় সংস্কৃতি যৌগিক সংস্কৃতি সমন্বয়ৰ সংস্কৃতি। 

ভাৰত, ভাৰতীয় এই চিনাকি গঢ় লোৱাৰ কেইবাহেজাৰ বছৰৰো আগতেই ভাৰতবৰ্ষত স্বকীয় বৈশিষ্ট্যসম্পন্ন সংস্কৃতিয়ে গঢ় লৈ বিকাশ সাধন কৰিছিল। ইদলৰ পাছত সিদলকৈ অন্ততঃ ছটা বিশিষ্ট জনগোষ্ঠী এই দেশলৈ আহিছিল আৰু তেওঁবিলাকে নিজৰ নিজৰ সংস্কৃতি প্রতিষ্ঠা কৰিছিল। কালক্ৰমত বিভিন্ন জনগোষ্ঠী আৰু সংস্কৃতি পাৰস্পৰিক সংস্পর্শলৈ আহিছিল আৰু সমন্বয় সাধিত হৈছিল। সেয়েহে ভাৰতীয় সংস্কৃতি যৌগিক সংস্কৃতি।

আৱয়বিক দিশত বিভিন্ন বিধ জনসমষ্টিৰ মাজত থকা প্ৰভেদবোৰ অতী প্ৰাচীন কালৰে পৰা মানুহে লক্ষ্য কৰি আহিছে৷ ইণ্ড’-আৰ্যসকলে ভাৰতৰ আদীবাসীৰ মাজত ভিন্ন লক্ষণযুক্ত দুটা প্রধান প্ৰকাৰৰ জনগোট দেখাৰ কথা প্রাচীন গ্ৰন্থৰপৰা জনা যায়। এটা প্ৰকাৰৰ মানুহৰ চৰ্মবর্ণ পীত। সেই প্ৰকাৰ মানুহৰ নাম ৰখা হৈছিল কিৰাত। আনটো প্ৰকাৰৰ মানুহ কৃষ্ণবৰ্ণৰ আৰু সেই প্ৰকাৰটোৰ নাম থৈছিল নিষাদ। অকল চর্মবর্ণই নহয়, অন্যান্য কিছুমান লক্ষণত থকা প্রভেদবোৰো তেওঁলোকে মন কৰিছিল। (অসমীয়া মানুহৰ নৃবৈজ্ঞানীক পৰিচয়, পৃঃ৪)

মিছৰৰ সপ্তদশৰপৰা একবিংশ ৰাজবংশৰ মৈদামবোৰত কিছুমান মানুহৰ চিত্ৰ অংকন কৰা হৈছিল। 

(https://www.istockphoto.com)

এই চিত্ৰবোৰ পৰ্যবেক্ষণ কৰি ক'ব পৰা যায় যে সেই কালৰ মানুহক চর্মবর্ণ অনুসৰি চাৰিটা ভাগত ভাগ কৰা হৈছিল। সেই ভাগকেইটা হ'ল- 

• ৰট বা ইজিপ্তীয়: এই বিধ মানুহৰ গাৰ বৰণ ৰঙা। এওঁলোকৰ শাৰীৰিক বৈশিষ্ট্যত সেই সময়ৰ ফেল্লাহ লোকৰ লগত সাদৃশ্য দেখা যায়। 
• নামু: এই বিধ লোক পীতবৰ্ণৰ। নাক ভাটোৰ ঠোঁটৰ আকৃতিৰ। ছেমাইট লোকৰ লগত এওঁলোকৰ মিল আছে। 
• নাচু: এই প্ৰকাৰ লোক কৃষ্ণবৰ্ণৰ। এওঁলোকৰ চুলি কেঁকোৰা। নিগ্ৰ'ৰ লগত এওঁলোকৰ সাদৃশ্য বিদ্যমান। (৪) টামাহ': এই প্ৰকাৰ লোক উত্তৰ অঞ্চলৰ মানুহৰ আৱয়বিক লক্ষণযুক্ত। চকুৰ বৰণ নীলা।

ফাদাৰ আমায়তৰ লিখনিৰপৰা জানিব পৰা যায় যে খৃ.পূ. দুই শতিকাতেই চীনাসকলে চৰ্মবৰ্ণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি মানুহক পাঁচটা ভাগত ভাগ কৰিছিল। সেই পাঁচটা ভাগ হ'ল- শ্বেত, কৃষ্ণ, পীত, শেঁতা বেঙুনীয়া আৰু মঙ্গহ বৰণীয়া।

সোতৰ শতিকাত বেৰনিয়েৰে পৃথিৱীৰ বিভিন্ন ঠাইত পৰিভ্ৰমণ কৰি লগ পোৱা লোকসকলৰ বিষয়ে চমু টোকা লিখি তেওঁলোকক চাৰিটা প্রধান ভাগত বিভক্ত কৰিছিল। যেনে,

• ইউৰোপ আৰু পশ্চিম এছিয়াৰপৰা সুদূৰ তুর্কিস্তান আৰু গংগা উপত্যকালৈ বিস্তাৰিত হৈ থকা গৌৰবৰ্ণৰ লোকসকল। এওঁলোকৰ ভিতৰত আৰব, বেৰবেৰ, ইজিপ্তীয়, পাৰ্ছি আৰু হিন্দুসকলৰ গাৰ বৰণ বগা নহয়। কাৰণ, সেইসকলৰ ওপৰত পৰা সূৰ্যৰ প্ৰখৰ কিৰণৰ প্ৰভাৱ। 
• আফ্রিকাৰ নিগ্র'।
• পূব এছিয়াৰ বহল আৰু চেপেটা মুখ, বহল নাক, সৰু সৰু চকু, দাড়ি গোঁফ কম থকা আৰু চুটি চাপৰ অধিবাসী।
• লাপ্‌সকল

অষ্টদশ শতিকাত ব্রালে নামৰ এজন লোকে মানৱৰ শ্ৰেণী বিভাগৰ তালিকা এখন প্রস্তুত কৰিছিল। তেওঁ মানুহক তিনিটা প্রধান ভাগত ভাগ কৰিছিল। সেইকেইটা হ'ল, শ্বেত, নিগ্ৰ’ আৰু মধ্যৱৰ্তী ৷ (অসমীয়া মানুহৰ নৃবৈজ্ঞানীক পৰিচয়, পৃঃ৩)

ড° বিৰজাশঙ্কৰ গুহই তলত দিয়া ধৰণেৰে ভাৰতীয় লোকসংখ্যাত বিভিন্ন জনগোষ্ঠী সোমাই আছে বুলি উল্লেখ কৰিছে।

১. নেগ্ৰিটো বা নিগ্ৰো

২. প্ৰায়-অষ্ট্ৰেলিয়ান দীৰ্ঘ মস্তকী

৩. মংগোলীয়

(ক) প্ৰত্ন-মংগোলীয়

(খ) দীৰ্ঘমস্তকী আৰু প্ৰশস্তমস্তকী

(গ) তিব্বতীয় মঙ্গোলীয়

৪. ভূমধ্যসাগৰীয়া

(ক) প্ৰত্ন-ভূমধ্যসাগৰীয়

(খ) ভূমধ্য সাগৰীয়া

(গ) প্ৰাচ্য

৫. পশ্চিমীয়া প্ৰশস্ত মস্তকী

(ক) আলপাইনীয়

(খ) আৰ্মেনিয়

(গ) ডিনাৰিক

৬. নৰ্ডিক

নেগ্ৰিটো বা নিগ্ৰো

মংগোলিয়ান

ইন্দো-আৰ্য

ভাৰতবৰ্ষৰ মানুহৰ ইতিহাসেই হ'ল প্ৰব্ৰজনৰ ইতিহাস। বিভিন্ন পণ্ডিতে এনে প্ৰব্ৰজনকাৰীৰ গোষ্ঠী নির্ধাৰণ কৰোঁতে ভিন্ ভিন্ মত পোষণ কৰিছে। সকলোবোৰ জুকিয়াই চালে ছটা গোষ্ঠীৰ সূত্ৰটোকে মানি ল'বলৈ সহজ। ভাষাগত দৃষ্টিকোণৰপৰা চালে মূল জনগোষ্ঠী পাঁচোটাত পৰেগৈ। নর্ডিক আৰু পশ্চিমীয়া প্রশস্তমস্তকী দুয়োটা গোষ্ঠী ককেচীয় বা আৰ্য শিতানত সামৰি থব পাৰি; কিন্তু সাংস্কৃতিক বৈশিষ্ট্যৰ পৰা পৰ্যবেক্ষণ কৰিলে নেগ্ৰিটো, অষ্ট্ৰিক, দ্ৰাবিড়, আলপাইন, বৈদিক আৰ্য আৰু মংগোলিয়ান এই ছটা গোট কৰাই ভাল। 

এছ.এছ. সৰকাৰে ভাৰতীয় মানুহক ছটা ভাগত তলত দিয়াৰ দৰে নামকৰণ কৰিছে 

(১) অষ্ট্ৰেলীয় (২) ইণ্ডোআর্য (৩) ইৰাণ’-চিথীয় (৪) মুণ্ডাৰী ভাষাভাষী (৫) মালয়-পলিনেছিয় (৬) মংগোলীয়।

নৃতাত্ত্বিক দৃষ্টিৰে ভাৰতীয় জন-সমষ্টিক অষ্ট্রেলীয়, ককেচীয়, মঙ্গোলীয় আৰু নিগ্রো এই চাৰিটা শ্ৰেণীত থোৰতে ভাগ কৰিব পাৰি। ভাষিক দৃষ্টিৰে অষ্ট্ৰিক, আর্য, দ্রাবিড়, মঙ্গোলীয় আদি ভাগত ভাগ কৰি সংস্কৃতিসমূহৰো নামকৰণ কৰিব পাৰি। অসমৰ থলুৱা জনসমষ্টিৰ মূল অস্ট্রেলীয়, মঙ্গোলীয় আৰু ককেচীয় তেজৰ সংমিশ্রণত গঢ় লৈ উঠিছে। সেইদৰে অষ্ট্ৰিক, মঙ্গোলীয় আৰু আর্য-সংস্কৃতি সম্মিলিত উপাদানেৰে অসমীয়া সংস্কৃতিৰো বৰভেঁটি বান্ধিছে।

জনসমষ্টি কিম্বা সংস্কৃতি কোনোটোৰেই আজি উক্ত ছটা নামৰ ভিতৰত সীমা বান্ধি নির্দিষ্টকৈ দেখুৱাব নোৱাৰি। ভৌগোলিক অৱস্থান আৰু প্রয়োজনীয়তাই এনেকৈ সমন্বয়ৰ বৰভেঁটি বান্ধিছে যে আজি তাৰ মূল উপাদানবোৰ বিশ্লেষণ কৰি উলিওৱা সহজসাধ্য হৈ থকা নাই। ইটোৰ বুকুত সিটো সংস্কৃতিৰ উপাদানৰ কঠীয়া গজিছে; ইটোৰ কঠীয়া অন্য এটাৰ পথাৰত সোণগুটি ধান হৈ তিৰ্বিৰাইছে। আনপিনে আকৌ এটাৰ ধানমুঠিয়ে আন এটাৰ পুষ্টিসাধন কৰিবলৈ চাউল হৈ সিজি সুস্বাদ ব্যঞ্জনৰ লগত মিহলি হৈ পেটত সোমাইছে।

এইদৰে ওপৰত উল্লেখ কৰা ছটা সংস্কৃতিৰ উপাদানৰ যৌগিক ফল ভাৰতীয় সংস্কৃতিয়ে গঢ় লৈছে। এই সংস্কৃতিকেইটা হ'ল- নিগ্রো সংস্কৃতি, অষ্ট্ৰিক সংস্কৃতি, মঙ্গোলীয় সংস্কৃতি, দ্রাবিড় সংস্কৃতি, আলপাইন সংস্কৃতি আৰু আর্য সংস্কৃতি। 

দক্ষিণ ভাৰতত দ্রাবিড়-অষ্ট্রিক-আর্য সংস্কৃতি, পশ্চিম ভাৰতত আলপাইন-আর্য-দ্রাবিড় সংস্কৃতি, উত্তৰ ভাৰতত আর্য-অষ্ট্ৰিক-আলপাইন সংস্কৃতি আৰু উত্তৰ-পূব ভাৰতত অষ্ট্ৰিক-মঙ্গোলীয়-আর্য-আলপাইন সংস্কৃতিৰ সমন্বয় সাধিত হৈছে। 

ভাৰতীয় সংস্কৃতি যথার্থতে সমন্বয়ৰ সংস্কৃতি। তাৰে অসমীয়া সংস্কৃতিত অষ্ট্রিক আৰু মঙ্গোলীয় সংস্কৃতিয়ে পলস পেলাই, সাৰুৱা কৰি থৈ যোৱা বহল পথাৰতহে পৰৱৰ্তী সময়ত আলপাইন আৰু আর্য সংস্কৃতিয়ে গা কৰি উঠিছিল।

নেগ্ৰিট’ সংস্কৃতি

ড° সুনীতিকুমাৰ চট্টোপাধ্যায়ৰ মতে ভাৰতবৰ্ষলৈ প্ৰব্ৰজন কৰি অহা পোনপ্রথম জনগোষ্ঠীটো হ'ল নেগ্রিটো বা নিগ্রইড্, যাক আমি নিগ্রো বুলি কওঁ। এওঁবিলাক আফ্ৰিকাৰ ফালৰপৰা আহি আৰব আৰু ইৰাণৰ উপকূলেদি পশ্চিম ভাৰতত আৰু দক্ষিণ ভাৰতত বিয়পি পৰে। গুহ আৰু হার্টলেই এই মত সমর্থন কৰে; কিন্তু যিসকলে নৃতাত্ত্বিক খনন কার্যত পোৱা নৰ-কঙ্কালৰ আকাৰ-প্ৰকাৰ অনুধাৱন কৰি সিদ্ধান্ত কৰিছে, তেওঁবিলাকৰ মতে নিগ্রোসকল অষ্ট্রিকসকলতকৈ আগ হ'ব নোৱাৰে। 

সম্ভৱতঃ ভাৰতবৰ্ষত অষ্ট্ৰিকসকল সুপ্রতিষ্ঠিত হৈ থকাৰ সময়তে পশ্চিমৰপৰা নিগ্রোসকল সোমাই অষ্ট্ৰিকসকলৰ শক্তি আৰু সংস্কৃতিৰ আগত ঠাৱৰিব নোৱাৰি দক্ষিণ আৰু উত্তৰ-পূবলৈ আগবাঢ়ি যায়। নগা ৰাজ্যৰ দুটামান জনজাতিৰ গাত নিগ্রোতেজৰ কণিকা পোৱা গৈছে। কালক্রমে তেওঁবিলাকে মূল ভাৰতভূমি এবি ব্ৰহ্মদেশৰ দক্ষিণ উপকূল আৰু পূব-ভাৰতীয় দ্বীপপুঞ্জত ওলায়গৈ। তাৰপৰা সাগৰ পাৰ হৈ আন্দামান-নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জত সোমায়গৈ। দক্ষিণ ভাৰতৰ অৰণ্য অঞ্চলত যিকেইটা দল থাকি যায় তেওঁবিলাকেও নিজৰ ভাষা এৰি দ্রাবিড় ভাষা ক'বলৈ ধৰে। অৱশেষত মূল ভাৰতবৰ্ষত নিগ্রো সংস্কৃতি নিচিহ্ন হৈ পৰে।

আন্দামান-নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জত যিসকল নিগ্রো বংশধৰ এতিয়াও নিজা ঐতিহ্য- পৰম্পৰা লৈ জীয়াই আছে তেওঁবিলাকৰ সংস্কৃতি অতি আদিম স্তৰৰ। তেওঁবিলাক যি যুগতেই প্ৰৱেশ নকৰক লাগে, তেওঁবিলাকৰ সংস্কৃতি প্রত্ন-প্রস্তুৰ পৰ্যায়ৰ। সম্ভৱতঃ হাবি- বনৰপৰা ফল-মূল আহৰণ কৰি, বন্য জীৱ-জন্তু বধ কৰি আহাৰ সংগ্ৰহ কৰিছিল। ভাৰতীয় সংস্কৃতিত নিগ্রো উপাদান পৰিলক্ষিত হোৱা নাই; কিন্তু নিকোবৰ দ্বীপৰ জনজাতিবিলাকৰ কিছুমান ৰীতি-নীতিৰ লগত অসমৰ পৰ্বতীয়া জনজাতিৰ মিল আছে। তিৰোতা মানুহৰ কবৰত V আকাৰৰ গছৰ ডাল পোতাটো মন কৰিবলগীয়া। তদুপৰি নাৰীক শস্যক্ষেত্ৰৰ গৰাকী বা উৎপাদিকা শক্তিৰ প্রতীক জ্ঞান কৰাটো বিশেষ প্রণিধানযোগ্য।

দক্ষিণ ভাৰতৰ হাবিতলীয়া পার্বত্য অঞ্চলত বাস কৰা কেইটামান জনজাতি নিগ্রো মূলৰ; কিন্তু তেওঁবিলাকে দ্রাবিড় ভাষাহে কয়। আনপিনে নিকোবৰী জনজাতিৰ মানুহৰ মাজত থকা আত্মা-প্রেতাত্মা ধাৰণা আৰু পুনর্জন্ম ধাৰণা মূলতঃ অষ্ট্ৰিকৰপৰা পোৱা যেন লাগে। নিগ্রো সংস্কৃতি আদিম আৰু স্বকীয় বৈশিষ্ট্যপূৰ্ণ হ'লেও ভাৰতীয় সংস্কৃতিলৈ বিশেষ লেখৰ বৰঙনি দি যোৱা নাই।

অষ্ট্ৰিয়ান সংস্কৃতি

অষ্ট্ৰিক, প্রট'-অষ্ট্ৰলইড্ বা অষ্ট্র-এচিয়াটিক নামে জনাজাত এই জাতিটোৰ সাংস্কৃতিক আৰু ৰক্ত-কণিকাৰ বৰঙনি ভাৰতীয় সংস্কৃতি আৰু জাতিৰ জীৱনীশক্তিৰ নিৰৱচ্ছিন্ন উপাদন। পৰৱৰ্তী যুগৰ বৈদিক সাহিত্যত এই জাতিটোক নিষাদ বুলি উল্লেখ কৰা হৈছে। 

প্রকৃততে এই জাতিটোৱেই ভাৰতৰ খিলঞ্জীয়া আদিম বাসিন্দা। হিমালয়ৰ পাদদেশ অঞ্চল আৰু উত্তৰ- পূব ভাৰতত বাস কৰা মঙ্গোলীয় বা কিৰাতসকলৰ সাংস্কৃতিক সাদৃশ্য অধিক হোৱা হেতুকে এই দুই সংস্কৃতি ইটোৰ বুকুত সিটো দীঘ-বাণি হৈ সোমাই পৰে আৰু অষ্ট্ৰ-মঙ্গলইড্ ৰূপ পৰিগ্ৰহণ কৰে। আজিকালি দক্ষিণ ভাৰতত কাডাৰ, পানিয়ন, কান্তিকৰ, উৰালি আদি জনসমষ্টিৰ গাত পোনপটীয়া অস্ট্রিক লক্ষণ পৰিলক্ষিত হয়। দক্ষিণ ভাৰতত আৰু দক্ষিণ- পূব ভাৰতৰ উৰিষ্যা, পশ্চিমবঙ্গ আৰু বাংলাদেশৰ অনেক মানুহৰ গাতো অস্ট্রিক-আলপাইন, অষ্ট্রিক-মঙ্গোলইড্, অস্ট্রিক-আর্য তেজৰ সংমিশ্রণ কম-বেছি পৰিমাণে হোৱাৰ কথা জানিব পাৰি।

অষ্ট্ৰিক সংস্কৃতি মূলতঃ গাঁওমুখী কৃষি-সংস্কৃতি। অষ্ট্ৰিকসকলে ভাৰতবৰ্ষতে সভ্যতাৰ পাতনি মেলি পর্বত আৰু ভৈয়াম উভয়তে বিয়পি পৰে। মধ্যভাৰতৰ গভীৰ অৰণ্যাঞ্চল, হিমালয়ৰ পাদদেশ, ব্ৰহ্মপুত্ৰ-গঙ্গা উপত্যকাৰ সাৰুৱা পথাৰবোৰত এওঁলোকে গাঁও পাতি বাস কৰিছিল। কালক্ৰমত অসমৰ সীমা পাৰ হৈ দক্ষিণ-পূব এচিয়া আৰু পূবভাৰতীয় দ্বীপপুঞ্জ, আনকি মেলানেচিয়া, পলিনেচিয়া, অষ্ট্ৰেলেচিয়া আদিত বিয়পি পৰেগৈ আৰু ঘাইকৈ মঙ্গোলীয় তেজৰ আধিক্য লৈ আকৌ পিছৰ যুগত উলটি আহি ভাৰত সোমায়হি। 

নগাসকলৰ সংস্কৃতিত কিছুমান পৰোক্ষ লক্ষণ থকাৰ উপৰিও খাচী-জয়ন্তীয়াসকলৰ ভাষা (মন্থে) আৰু সংস্কৃতিত পোনপটীয়া উপাদান দেখা যায়। মধ্যভাৰতৰ কোল, মুণ্ডা, চাওতাল, শবৰ আদি জনজাতিৰ সংস্কৃতিও অষ্ট্ৰিক মূলৰ। বেদত যিবোৰ মানুহ পনি, কৱচ আদি নামেৰে নামকৰণ কৰা হৈছে, এইবোৰ মানুহৰ গাতো অস্ট্রিক তেজৰ সোঁত প্রবাহিত হোৱাটো অসম্ভৱ নহয়।

অস্ট্রিকসকল পোনতে নৱ-প্ৰস্তৰ সংস্কৃতিৰ মানুহ আছিল:, কিন্তু ভাৰতবৰ্ষত থকা কালতে তেওঁবিলাকে কৃষি-সংস্কৃতিৰ পাতনি তৰে আৰু চিকাৰী-আহাৰ আহৰণকাৰীৰ স্তৰৰপৰা কৃষিজীবী মানুহলৈ পৰিণত হয়। তেওঁবিলাকে প্রথমতে ঝুম খেতি কৰিছিল। ঝুম খেতিৰ মাটি চাহ কৰিবলৈ টান কাঠেৰে জোঙা হোলাং তৈয়াৰ কৰি তাৰেই মাটি খুঁচৰি খুঁচৰি খেতিৰ সঁচ সিঁচিছিল; লগে লগে খাদ্যসংগ্ৰহকাৰী অষ্ট্ৰিকসকলে এটা নির্দিষ্ট সময়লৈ বাট চাবলগীয়া হ'ল। বছৰটোৰ খাদ্য সংগ্ৰহ কৰি অপৰিসীমা আনন্দ লাভ কৰি উৎসৱৰ আয়োজন কৰিলে। এই উৎসৱ পোৱাৰ উৎসৱ, বাৎসৰিক নিৰাপত্তাৰ উৎসৱ। ঝুম খেতিৰ পিছত এওঁবিলাকে আহু আৰু শালি খেতি আৰম্ভ কৰিলে। জহা শব্দটো অষ্ট্ৰিক বুলি ড° কাকতিয়ে ঠাৱৰ কৰিছে। অন্যান্য ধানৰ নামবোৰতো অনার্য ধ্বনি অনুভূত হয়।

নদীবাচক গঙ্গা শব্দটো সম্ভৱতঃ অষ্ট্ৰিক 'য়ঙ্গ' শব্দৰপৰা ওলাইছে। আদি ভাষাত এতিয়াও নদীক য়ঙ্গ বোলে। ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ আদি নাম চি-য়ঙ্গ। গঙ্গা শব্দটো নদীবাচক হোৱা বাবেই এসময়ত মানুহে কৰতোয়া গঙ্গা, মন্দাকিনী গঙ্গা, ভোগৱতী গঙ্গা, কপিলী গঙ্গা, আকাশী গঙ্গা, বৰ গঙ্গা, বুঢ়ী গঙ্গা বুলিছিল। পিছলৈ গঙ্গা শব্দই ভাগিৰথী গঙ্গাকহে বুজাবলৈ ধৰে; কিন্তু বঙলা ভাষাত গাং শব্দটো এতিয়াও খাল বা নৈ অৰ্থত ব্যৱহাৰ হয়। হোং, হং, ওং, বং আদি নদীবাচক শব্দ যোগ হৈ সৃষ্টি হোৱা অনেক নদীৰ নাম আছে। 

প্রাচীন অসমৰ অনেক স্থানবাচক শব্দ অষ্ট্ৰিক মূলৰ। পিছৰ যুগত বড়ো শব্দই অষ্ট্ৰিক শব্দৰ স্থান লয় নতুবা সংমিশ্রিত ৰূপ পৰিগ্ৰহণ কৰে। এই নামবোৰ প্ৰধানকৈ ভৌগোলিক গুণবোধক। নদীৰ পাৰে পাৰে সাৰুৱা উপত্যকাবোৰত বাস কৰি তেওঁবিলাকে বতৰৰ উপযোগী খেতি কৰিছিল। গোটা কাঠ খুলি নাও তৈয়াৰ কৰিছিল আৰু গোটা কাঠ শাৰী শাৰীকৈ বান্ধি ভুৰ তৈয়াৰ কৰিছিল। ভূৰ, ভেলা, ডিঙা আদি অষ্ট্ৰিক অৱদান।

অস্ট্রিকসকলেই কিছুমান বনৰীয়া জীৱ-জন্তু ধৰি পোহ মনাইছিল আৰু বনৰীয়া ফল-মূলৰ সঁচ আনি খেতি কৰিছিল। আও নগাৰ প্ৰচলিত এটা সাধুকথাৰপৰা অনুমান কৰিব পাৰি নিগনিয়ে ধান কুটি খাওঁতে, মানুহে দেখি, ধানৰ সঁচ আহৰণ কৰে আৰু সঁচ সিঁচি ধান উৎপাদন কৰিবলৈ শিকে। লাও, কোমোৰা, বেঙেনা, কেৰেলা, ভোল, জিকাৰ খেতিও এওঁবিলাকেই উলিয়ায়। কল, তামোল, নাৰিকলৰো খেতি কৰিছিল। হালধি, আদা, কচু আৰু কাঠআলুৰ খেতিও অষ্ট্ৰিকসকলেই প্রচলন কৰে। এই শব্দবোৰ অষ্ট্ৰিক মূলৰ। 

তদুপৰি অসমীয়া মানুহে খাদ্য বা শাক-পাচলি হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা কিছুমান গছ-বনৰ নামো অষ্ট্ৰিক মূলৰ যেন লাগে- মেচাকি, মেজেঙ্গা, নেফাফু, থেকেৰা, লফা, ঔ, মছন্দৰী ইত্যাদি। এইখিনিতে এইটো উল্লেখযোগ্য, হালধি দৰা-কন্যা নোৱাবলৈ পবিত্র ঔষধি হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। লাও, বেঙেনা, কেবেলা, হালধি বহাগ বিহুত গৰু গা ধুৱাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। অষ্ট্ৰিক সমাজত তামোলৰ স্থান মন কৰিবলগীয়া। 

অসমীয়া সংস্কৃতিত অষ্ট্ৰিক প্রভাৱ কিমান তামোলৰ ব্যৱহাৰ মন কৰিলেই ধৰিব পাৰি। খাচী ভাষাৰ 'কুৱা' অসমীয়া গুৱা। গুৱাহাটী নামটোতো অষ্ট্ৰিক গোন্ধ আছে। ধর্মীয় আচাৰ-অনুষ্ঠানত তামোলৰ ব্যৱহাৰ, তামোল দি প্রণয় যচা, তামোল-পাণ দি ক্ষমা খোজা, তামোল দি নিমন্ত্রণ জনোৱা, তামোলত আহুদি কৰা, ক্ষোভ বা অসন্তুষ্টিৰ চিনস্বৰূপে তামোল থুতকুৰিয়াই পেলোৱা, মৰিশালিত তামোল-পাণ দি থৈ অহা, শৰাইত তামোল-পাণ দি মন-সৎকাৰ কৰা আদি তামোলসম্বন্ধীয় সংস্কৃতিৰ উপাদান অষ্ট্ৰিকসকলৰপৰাই পাইছোঁ। ইণ্ডো-ইউৰোপীয় ভাষাত তামোল শব্দটো নাই; তামোলৰো ব্যৱহাৰ নাই। সংস্কৃতৰ তাম্বুল শব্দ পাছৰ যুগত গঢ় দিয়া হৈছে। এওঁবিলাকে হাতী আৰু বনকুকুৰা ঘৰচীয়া কৰিছিল।

হাতী বিষয়ক গজ, মাতঙ্গ আদি শব্দবোৰ অষ্ট্ৰিকমূলৰ হোৱাৰ উপৰিও মখনা, চখনা, মাখুন্দী, কিৰিঙা, ফান, ফই আদি শব্দবোৰো অস্ট্রিক যেন লাগে। পালকাপ্য মুনিয়ে ইয়াতেই হস্তায়ুর্বেদ ৰচানা কৰাটো সম্ভব। কুকুৰা পুহি, নানান ধর্মীয় অনুষ্ঠানত কুকুৰাৰ ব্যৱহাৰ কৰা ৰীতি অষ্ট্ৰিকৰ। অষ্ট্ৰিকৰপৰা মঙ্গোলীয়সকলে এই ঐতিহ্য লাভ কৰিছিল। মঙ্গোলীয় লোকাচাৰত কুকুৰাই আজিও প্রাধান্য লাভ কৰি আছে। গঁড়, মেথোন, ভুৰা (গাহৰি), কেৰ্কটুৱা, জহামাল, হেঁপা, কুকৰনেচীয়া, লতামাকৰি, ৰাংকুকুৰ, টিয়া-ভাটো, কামচৰাই, কপৌ আদি অস্ট্রিক মূলৰ শব্দ। অনেক গছ-বনৰ নাম, পোক-পৰুৱাৰ নাম, মাছৰ নাম, ধানৰ নাম, ঠাইৰ নাম অষ্ট্ৰিক মূলৰ। 

বর্তমান অসমীয়া ভাষাত প্রচলিত যিবোৰ শব্দৰ সমার্থক শব্দ বা মূল সংস্কৃতত বিচাৰি পোৱা নাযায়, নতুবা তেনে শব্দ কাষৰীয়া মঙ্গোলীয় ভাষাবোৰতো নাই, সেইবোৰ শব্দৰ সৰহভাগেই অষ্ট্ৰিকভাষীসকলৰ অৱদান বুলি ভাবিবলৈ থল আছে। গছৰ নাম হোলোং, পমা, উৰিয়াম, বিৰিং, চাকলাই, থৈলাঙনি, ফাকডেমা, ভাতঘিলা, শলখ ইত্যাদি।

অসমৰ পৰ্বত-ভৈয়াম উভয়তে সাংস্কৃতিক জীৱনৰ দীঘে-বাণিয়ে অষ্ট্ৰিক সংস্কৃতিৰ উপাদান উপচি আছে। ঘাইকৈ মঙ্গোলীয় সংস্কৃতিত ইয়াৰ প্ৰভাৱ অধিক। অষ্ট্র-মঙ্গোলীয় সংস্কৃতিৰ উৰ্বৰতাই পাছৰ যুগত কোবাল আৰ্য সংস্কৃতিৰ সিবে সিৰে সোমাই সমন্বয়ৰ সৌধ গঢ় দি তোলে। অসমৰ গ্ৰাম্য আৰু কৃষি সংস্কৃতি মূলতঃ উৰ্বৰা বিশ্বাসৰ সংস্কৃতি। এই বিখ্যাত উৰ্বৰা মতবাদৰ বাটকটীয়া হ'ল অষ্ট্ৰিকসকল। অস্ট্রিকসকলে সিঁচি থৈ যোৱা সংস্কৃতিৰ কঠীয়াতলীতে পিছৰ যুগৰ আৰ্য, দ্রাবিড়, মাঙ্গোলীয়সকলে খেতি কৰি নতুনৰ সৃষ্টি কৰে।

লোক সংস্কৃতি কি?

(https://helpfulprofessor.com)

* লোক সাহিত্যৰ সংজ্ঞা আৰু স্বৰূপ

পৰিচয়

'লোক' মূলত: সংস্কৃত শব্দ। ইয়াৰ অর্থ জনসাধাৰণ। সেই কাৰণে সহজভাৱে বুজা যায় 'লোক সাহিত্য' মানে জনসাধাৰণৰ সাহিত্য অর্থাৎ জনসাহিত্য। 

লোক জীৱনৰ লগত ই নিবিড়ভাবে জড়িত হৈ থাকে বাবেই এইবিধ সাহিত্যৰ নাম লোক সাহিত্য বা জনসাহিত্য।

Folk culture refers to the practices and products of small, isolated, and relatively homogeneous social groups that live in rural areas.

সাহিত্যতে দুটা স্পষ্ট ধাৰা দেখিবলৈ পোৱা যায়। প্রথমটো শিক্ষিতসকলৰ মাজত প্রচলিত আৰু দ্বিতীয়টো চহা-গাঁৱলীয়া মানুহৰ মাজত প্রচলিত। অর্থাৎ প্ৰথমটো লিখিত ৰূপৰ সাহিত্য আৰু দ্বিতীয়টো অলিখিত ৰূপৰ সাহিত্য। এই দ্বিতীয় ধাৰাটোক কোৱা হয় লোক-সাহিত্য। 

ইয়াক লোক-সাহিত্য (Folk-Literature), মৌখিক সাহিত্য (Oral Literature), অলিখিত সাহিত্য (Unwritten Literature), জনপ্রিয় সাহিত্য (Popular Literature), আদিম সাহিত্য (Primitive Literature), মৌখিক প্রক্রম (Traditional Oral Process) আদি বিভিন্ন আখ্যা দিয়া দেখা যায়।

লোক সাহিত্য পৰম্পৰাগতভাৱে জনসাধাৰণৰ মুখ বাগৰি প্ৰবাহিত হৈ অহা সাহিত্য। অনাখৰী বা সামান্য আখৰ জ্ঞান থকা কৃষক-শ্রমিক, গৰখীয়া-নাৱৰীয়া, শিল্পী-কাৰিকৰ, বণিক-বেপাৰী, শিপিনী-বোৱনী প্রভৃতি ভিন্ ভিন্ শ্রমত লিপ্ত শ্ৰমকাৰী মানুহৰ গীত-মাত, নাট-সাধু, ফকৰা-যোজনা, অতিকথা ইত্যাদিৰ সমাহাৰকে কোৱা হয় লোক সাহিত্য।

লোক সংস্কৃতিৰ লগত লোক সাহিত্যৰ সম্পৰ্ক অতি ঘনিষ্ঠ। 'The Encyclopaedia Britannica'ত লোক সংস্কৃতিক তিনিটা ভাগত ভাগ কৰি দেখুৱাইছে: 

• মৌখিক সাহিত্য
• দেশাচাৰ আৰু
• উৎসৱ পৰ্ব তথা শৈল্পিক কর্ম। 

গতিকে মৌখিক সাহিত্য বা লোক সাহিত্য লোক সংস্কৃতিৰেই এটা অংগ। সেইবাবে লোকতত্ত্ববিদসকলৰ (Folklorist) কোনো কোনোৱে লোক সাহিত্যক লোকশ্রুতি বা লোকতত্ত্বও (Folk- lore) বোলে। কাৰণ লোক-সাহিত্যৰ মাজেদি লোক-বিশ্বাস, সংস্কাৰ, আচাৰ-অনুষ্ঠান, গীত-নৃত্য আনকি, লোক-শিল্পৰো স্পষ্ট আভাস পোৱা যায়। 

একেদৰে নৃতাত্ত্বিক আৰু সমাজ বিজ্ঞানীয়ে পূৰ্বপুৰুষৰ পৰা প্ৰচলিত অতিকথা, সাধু, কিংবদন্তী আদিকেই বুলিছে লোকশ্রুতি বা লোকতত্ত্ব।" আনহাতে, উইলিয়াম ৰিচাৰ্ড বেচকমে লোক সাহিত্যক সূচিত কৰিবলৈ বাচিক-কলা (Verbal Art) শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছে।

মুঠতে, পৰস্পৰাগতভাৱে মানুহৰ মুখে মুখে চলি অহা কাহিনী, বেলাড, গীত, যোজনা আদিৰ সমষ্টিকেই কোৱা হয় লোক সাহিত্য।

বিৰিঞ্চ কুমাৰ বৰুৱাৰ মতে–

“লোক সাহিত্য সমাজৰ উমৈহতীয়া সৃষ্টি৷ সমাজৰ সৰ্বজনৰ ভাৱ, চিন্তা আৰু কল্পনাৰ মিলন তীৰ্থ; সমগ্ৰ সমাজৰ আনন্দ বিনোদনৰ কলাক্ষেত্র। যুগ যুগ ধৰি জনসাধাৰণৰ মুখে মুখে লোক সাহিত্য চিৰন্তন আৰু চিৰজীৱী হৈ আছে।”

প্ৰফুল্ল দত্ত গোস্বামীৰ মতে– “এইবিলাক (জন-সাহিত্য) হৈছে মুখে মুখে ৰচনা কৰা আৰু মুখ বাগৰি জীয়াই থকা পুৰণি নাম, পদ, মালিতা, ফকৰা, বচন, সাঁথৰ, সাধুকথা।’’

নবীনচন্দ্ৰ শৰ্মাৰ মতে– “লোক-সাহিত্য হ’ল লোকজীৱনৰ যুগ যুগ সঞ্চিত জ্ঞান আৰু অভিজ্ঞতাৰ বহিঃপ্রকাশ।” 

লোক সাহিত্যৰ উৎপত্তি:

লোক সাহিত্যৰ উৎপত্তি কেনেকৈ, ক'ৰ পৰা হ'ল বা ইয়াৰ আদিম জন্মদাতা কোন এই সম্পর্কে সঠিক সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱা টান। তথাপি বিশিষ্ট লোকতাত্ত্বিক আৰু সমাজ বিজ্ঞানীয়ে লোকসাহিত্যৰ আদিম ৰূপ বুলি চিহ্নিত কৰিছে মন্ত্রক। প্রফুল্লদত্ত গোস্বামীয়ে লোকগীত বা লোক সাহিত্যৰ উৎপত্তিৰ মূলতে যে যাদু-মন্ত্র সেই কথা স্বীকাৰ কৰি গৈছে। 

আদিম যুগৰ মানুহে পৃথিৱীখন ভয় আৰু বিস্ময়ৰ চকুৰে চাইছিল। তেওঁলোকৰ চাৰিওফালে আছিল বিপদ আৰু আশংকা। কেতিয়াবা জীৱ- জন্তুৰ আক্ৰমণ, কেতিয়াবা ধুমুহা, কেতিয়াবা বানপানী, কেতিয়াবা খৰাং, কেতিয়াবা মাৰিমৰক। এই সকলোবোৰতে আদিম সমাজে অনুভৱ কৰিছিল মানুহৰ নিচিনা ভাৱ-চিন্তা থকা একোটা দেওৰ অস্তিত্ব। এই দেওক সন্তুষ্ট ৰাখিবলৈ তেওঁলোকে চেষ্টা কৰিছিল। পিছলৈ দেও-ভূতক প্রার্থনা জনাই কাবৌ-কোকালি কৰাতকৈ তেওঁলোকে আৱশ্যকীয় কামখিনি নিজেই কৰি ল'বলৈ চেষ্টা কৰিলে। প্রকৃতি আৰু পৰিবেশক আয়ত্বধীন কৰাৰ কামনাৰে তেওঁলোকে আশ্রয় ল'লে যাদুৰ। কাৰোবাৰ ঘাঁ-ফোঁহা হ'লে বা কাৰোবাক বিৰা বা যখিনীয়ে লম্ভিলে মন্ত্ৰেৰে জাৰে। জাৰিবৰ সময়ত নৰীয়াত পৰা মানুহজনক ধম্‌কি বা দাবি দিয়ে। তেওঁলোকে দেওটো গুচাবলৈ কাবৌ-কোকালি নকৰে, পাতেৰে কোবাই কোৱাই দাবি-ধমকি দি খেদিবলৈ চেষ্টা কৰে। এই প্ৰক্ৰিয়াত তেওঁলোকে যি কথা ব্যৱহাৰ কৰে, সেয়েই মন্ত্র। 

মন্ত্রবিলাক মুখে মুখে চলি আহিলেও তাৰ গঢ় সদায় ঠিক নেথাকে। ওজাই জোৰেৰে সেইবিলাক উচ্চাৰণ কৰোঁতে প্রায়েই কিছুমান কথা লগাই দিয়ে, সেই সময়ত ওজাৰ সকলো কথাই মন্ত্ৰ হৈ পৰে। মন্ত্ৰত আবেগৰ তীব্রতা আৰু উত্তেজনা প্রকাশ পায়। এই আবেগযুক্ত মন্ত্ৰই ৰূপান্তৰিত হৈছে লোকগীতলৈ। সেয়ে মন্ত্রকেই লোক সাহিত্যৰ আদিম অৱস্থা বা প্রাচীনতম ৰূপ বুলি কোৱা হৈছে।

অকল লোক সাহিত্যৰেই নহয়, ধৰ্মৰো মূল উৎস হৈছে মন্ত্র। এই প্ৰসংগত ফ্ৰেজাৰে কৈছে যে, "অতিপ্রাকৃত বা অলৌকিক সত্তাত বিশ্বাস, তেনে সত্তাৰ প্ৰতি ভয় তথা ভক্তি আৰু তেনে সত্তাৰ তুষ্টিৰ অৰ্তে পূজা-উপাসনা কৰাই ধৰ্মৰ মূল কথা।

তদুপৰি মানুহে নিজতকৈ অধিক শক্তিশালী সত্তাৰ অৱস্থিতিৰ কথা বিশ্বাস কৰি তাৰ লগত মধুৰ সম্পৰ্ক প্ৰতিষ্ঠাৰ আকাংক্ষাৰ পৰাই ধৰ্মৰ উদ্ভৱ। মুঠতে, ধর্ম আৰু লোক সাহিত্য দুয়োবিধৰে উৎপত্তিৰ মূলতে হৈছে যাদু-মন্ত্র।

লোক সাহিত্যৰ বৈশিষ্ট্য:

অন্যান্য সাহিত্যৰ দৰে লোক সাহিত্যৰো কিছুমান বৈশিষ্ট্য বা লক্ষণ দেখিবলৈ পোৱা যায়।

লোক সাহিত্য সমাজৰ উমৈহতীয়া সৃষ্টি, ব্যক্তিত বিশেষৰ সৃষ্টি নহয়। 

লোক সাহিত্যৰ ৰচয়িতা কোন তাক নির্দিষ্টকৈ জনা নাযায়। সাধাৰণতে বিশ্বাস কৰা হয় যে, ই কোনো এজন লেখকৰ ৰচনা হ'লেও সময়ৰ লগে লগে মুখ বাগৰি যাওঁতে তাৰ লগতে আন কথাৰ যোগ-বিয়োগ হৈ এসময়ত সি নিৰ্দিষ্ট ৰূপ লৈছে৷ 

লোক সাহিত্যত আধুনিক সাহিত্যৰ দৰে লেখকৰ নামৰ বিজ্ঞাপন নেথাকে।

ই অখ্যাত কবিৰ বিখ্যাত ৰচনা। সেইবাবেই লোক সাহিত্য সমাজৰ সৰ্বজনৰ ভাব-চিন্তা আৰু কল্পনাৰ মিলনতীর্থ, সমগ্র সমাজৰ আনন্দ বিনোদনৰ কলাক্ষেত্র।

অনুভূতিৰ সৰলতা, অকৃত্রিমতা আৰু স্বতঃস্ফূর্ততা লোক সাহিত্যৰ অন্যতম বৈশিষ্ট্য। সেইবাবেই কোৱা হয় জনসাধাৰণৰ নিভাঁজ মনৰ মধুৰ ভাবৰাজিৰ মুকলি প্রকাশেই লোক সাহিত্য। 

ভাবৰ স্বচ্ছতা, ভাষাৰ সৰলতা আৰু শব্দৰ কোমলতা লোক সাহিত্যৰ মূলবস্তু। নিৰক্ষৰ চহা মানুহৰ মনৰ কথাৰে ৰচনা কৰা হয় এই সাহিত্য। সেইবাবেই ইয়াত জটিলতা বা কৃত্রিমতাৰ সাঁচ নাই।

লোক সাহিত্যৰ বিষয়বস্তু প্রেম-প্রীতি, আবেগ-অনুৰাগ, মিলন-বিৰহ ইত্যাদি। আনহাতে, প্রকৃতি জীৱনৰ লগত ইয়াৰ সম্পৰ্ক অতি গভীৰ। সেইদেখি লোক সাহিত্য হৈছে- "হাবি-বননিৰ বনৰীয়া ফুল আৰু আধুনিক সাহিত্য হৈছে কৃত্রিমতাৰ পৰশ পোৱা ফুলনিৰ ফুল।"

লোক সাহিত্য গীতিপ্রধান। জগতৰ সকলো সাহিত্যৰে আৰম্ভণি হৈছে হৈছে গীত বা কবিতাৰে। আদিম যুগৰ মানৱ আছিল বেছি অনুভূতিপ্ৰৱণ। গতিকে প্রকৃতি জগতৰ শোভা-সৌন্দর্যই সৃষ্টি কৰা আনন্দ-অনুভূতিৰ যোগেদি যেতিয়া প্রকাশ পালে, সিয়ে হ'ল গীত বা কবিতা।

লোক সাহিত্য সামাজিক জীৱনৰ বুৰঞ্জী। সমাজ জীৱনৰ অন্ধবিশ্বাস, লোকবিশ্বাস, ৰীতি-নীতি, আচাৰ-ব্যৱহাৰ, ধৰ্ম, মানসিক পৰিসৰ আদিৰ বিষয়ে লোক সাহিত্যৰ পৰা সুন্দৰকৈ জানিব পাৰি।

মানৱ জীৱনৰ নানা দিশ, ক্রিয়া-প্রতিক্রিয়া, শাসন-শোষণ এই আটাইবোৰ কথা লোক সাহিত্যত প্রতিফলিত হয়। সংক্ষেপতে ক'বলৈ হ'লে লোক সাহিত্য এখন দাপোণ স্বৰূপ। এইবিধ সাহিত্যৰ একো একোটি গীততে একোখন জগত সোমাই থাকে, যেন এটি ক্ষুদ্র পাত্ৰৰ ভিতৰত এখন মহাসমুদ্র।

বিশ্বজনীনতা লোক সাহিত্যৰ আন এটা বিশিষ্ট লক্ষণ। সকলো গীততে এই লক্ষণটো আৰোপ কৰিব নোৱাৰিলেও বহুতো সাধুকথা, প্রবচন আৰু লোক বিশ্বাসত আন্তর্জাতিক ঐক্যৰ সুৰ শুনিবলৈ পোৱা যায়।

সাধাৰণ মানুহৰ আবেগ-অনুভূতি আৰু উচ্ছ্বাস একে হোৱাৰ বাবেই সাধাৰণ মানৱীয় অনুভূতিৰ গইনা লৈ ৰচনা কৰা এই সাহিত্যসমূহৰ মাজত স্বাভাবিক মিল দেখা যায়। লোক সমাজে ভাষাৰ ভিন্নতা স্বীকাৰ কৰিলেও আদৰ্শৰ ক্ষেত্ৰত সদায় অন্বয়ধর্মী মনোভাব পোষণ কৰি আহিছে আৰু সেইবাবেই পৃথিৱীৰ প্ৰায়বোৰ লোক সাহিত্যতে আন্তর্জাতিক ঐক্যৰ সুৰ বিদ্যমান।

লোক সাহিত্য ধর্ম নিৰপেক্ষ। গতিকে গতিকে ইয়াত ক'তোৱেই সংকীর্ণতাৰ পৰিচয় নাই। ঠাই বিশেষে দেৱ-দেৱী, ঈশ্বৰ-ঈশ্বৰীৰ প্ৰসংগ থাকিলেও ধৰ্মৰ নামত ক'তোৱেই উগ্রতা পৰিলক্ষিত নহয়।

লোক সাহিত্য কোনো অলংকাৰ শাস্ত্ৰৰ সূত্র অনুসৰণ কৰি ৰচনা কৰা হোৱা নাই। সেই বুলি লোক সাহিত্য কাব্যিক সৌন্দৰ্যৰ ফালৰ পৰা উকা বুলি ক'ব নোৱাৰি। ছন্দ, অলংকাৰ, ৰস, ধ্বনি আৰু অনুভূতিৰ প্ৰাচুৰ্যত লোকসাহিত্য চহকী।

প্রত্যেক জাতিৰে লোক সাহিত্যৰ ৰচনাকাল বা সময়ৰ সীমা বান্ধি নিৰ্ণয় কৰা টান। সামুহিক আবেগৰ উমৈহতীয়া সৃষ্টি হোৱা বাবেই বহুতো সময়ত ইয়াৰ ৰচনাকাল ঠাৱৰ কৰিবলৈ টান। অৱশ্যে যিবোৰ গীত ঐতিহাসিক ঘটনাৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত তেনেবোৰ ৰচনাৰ সময় নির্ধাৰণ কৰা কঠিন নহয়।

লোক সাহিত্য মৌখিক। অনাখৰী আছিল বাবেই ই লিখিত ৰূপত প্রতিফলিত নহৈ মৌখিকভাৱে প্ৰচলিত আছিল। 

সভ্যতা সৃষ্টিৰ আদিতে বা ৰামায়ণ, মহাভাৰত, ইলিয়াড, ওডিচি আদি মহাকাব্যবোৰ এসময়ত মালিতা জাতীয় মৌখিক সাহিত্যহে আছিল। সেই কাৰণে কোৱা হয় লিখিত সাহিত্যৰ স্থিতিৰ লিপি আৰু লোক সাহিত্যৰ স্থিতিৰ বাহন হ'ল স্মৃতি।

মৌখিক বাবেই মানুহৰ স্মৃতি শক্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিহে লোকসাহিত্য জীয়াই আছে। লোক সাহিত্য বহুক্ষেত্রত মানুহৰ শ্ৰমৰ লগত জড়িত গীত। বহু লোকগীত শ্ৰমৰ পৰাই সৃষ্টি হৈছে। জীৱিকা নিৰ্বাহৰ ক্ষেত্ৰত আদিৰেপৰাই শ্ৰমৰ সম্পৰ্ক। শ্ৰমৰ লগত জড়িত আছে আকৌ উৎপাদিকা শক্তি। সেয়ে কেতিয়াবা কেতিয়াবা প্রকৃতি সুপ্রসন্ন হ'বলৈ অর্থাৎ উৎপাদন বৃদ্ধি হোৱাৰ উদ্দেশ্যেৰে গীত-মাতেৰে প্ৰকৃতিক নিবেদন জনাইছিল।

লোক সাহিত্য কালজয়ী অৰ্থাৎ চিৰ নতুন। ইয়াৰ পৰিৱৰ্তন হৈ থাকে কাৰণেই গতিশীলো। মৌখিক সদায়েই নতুনকৈ সৃষ্টি হয় আৰু ক্ষেত্র বিশেষত ৰূপান্তৰিত হয়। ই কেতিয়াও ক'ৰবাত স্থবিৰহৈ ৰৈ নেথাকে বা কোনা এক নির্দিষ্ট বিশ্বাস কৰা বা ভাবকে খামোঁচ মাৰি ধৰি নেথাকে।

লোক সাহিত্যক ভিত্তি কৰিয়েই শিক্ষিতসকলৰ মাজত প্ৰচলিত সাহিত্য বা আধুনিক সাহিত্য গঢ় লৈ উঠে। সেইবাবে সমালোচকসকলে কোনো এখন দেশৰ সাহিত্যক পিৰামিডৰ লগত তুলনা কৰি লোকসাহিত্যক পিৰামিডৰ তলছোৱাৰ লগত আৰু লিখিত সাহিত্যক ওপৰছোৱাৰ লগত ৰিজাইছে।

পিৰামিডৰ ওপৰছোৱা বেছি ধুনীয়া, সুক্ষ্ম আৰু পৰিমাৰ্জিত হ'লেও তলৰ বৃহৎ অংশটোৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিতৰ নিচিনা লিখিত সাহিত্যৰ মূল জন-সমাজত প্রচলিত অপৰিমাৰ্জিত বৃহৎ লোক সাহিত্য।**

লোক সাহিত্যৰ শ্ৰেণী বিভাজন

বিষয়বস্তু আৰু ৰচনাৰীতিৰ ভিত্তিত লোকসাহিত্যক প্রধানকৈ তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি-

• লোকগীত
• ফকৰা-যোজনা
• সাধুকথা

লোকগীত

মৌখিক সাহিত্যৰ পৰম্পৰাত পুৰুষানুক্রমে প্রচলিত গীত-মাতকে লোকগীত আখ্যা দিয়া হয়। সাহিত্যৰ দৃষ্টিভণীৰ বিচাৰত লোকগীতবোৰেই আটাইতকৈ বেছি মূল্যবান। অসমীয়া মৌখিক সাহিত্যৰ আৰম্ভণি হিচাপে প্ৰাচীন লোকগীতবোৰকে ধৰিব পাৰি। অসমীয়া ভাষাৰ লোকগীতবোৰৰ এটা বিশেষত্ব আছে যে, এইবোৰক গীত নুবুলি "নাম" বোলা হয়। 

অসমীয়া লোকগীতসমূহৰ ভিতৰত আছে বিয়ানাম, আইনাম, গোঁসাই নাম, ভেকুলী বিয়াৰ নাম, ধাই নাম আদি। অন্যান্য লোকগীতৰ ভিতৰত ফুলকোঁৱৰ-মণিকোঁৱৰৰ গীত, নাহৰৰ গীত, বদন বৰফুকনৰ গীত, জিকিৰ আৰু জাৰী, দেহবিচাৰ গীত, টোকাৰী গীত, ঐনিতম, মহোহো গীত, জনা গাভৰুৰ গীত, শান্তি বাৰমাহীৰ গীত, বনঘোষা, মণিৰাম দেৱানৰ গীত, জয়মতী কুঁৱৰীৰ গীত আদি উল্লেখযোগ্য। এইসমূহ লোকগীতৰ ৰচনাকাল ষষ্ঠ শতিকাৰ পৰা অষ্টম-নৱম শতিকা বুলি বুৰঞ্জীবিদসকলে অনুমান কৰিছে।

এই গীতবোৰত আছে চিকাৰ কৰোঁতে পোৱা বীৰত্বপূৰ্ণ অভিজ্ঞতা, খেতি পথাৰৰ শ্ৰমৰ আনন্দ অথবা নিজৰ দলৰ কোনোৱে সাহসিকতাৰে শত্ৰুৰ হাতত প্রাণ বিসর্জন দিয়া বা শত্রুক পৰাজয় বৰণ কৰোঁৱা গৌৰৱপূৰ্ণ বৰ্ণনা। স্বভাৱিকতে এন বৰ্ণনাবোৰ ৰচিত হৈছিল গীত বা ছন্দত। বেলাড বা মালিতাৰ জন্ম হৈছিল এনেকৈয়ে। পৃথিৱীৰ সকলো সাহিত্যলৈ লক্ষ্য কৰিলে দেখা যায় যে, গদ্যতকৈ পদ্য ৰচনাহে আগতিয়াকৈ হৈছে। 

এই গীতবোৰেই জীৱনৰ বিভিন্ন কাৰ্য আৰু অৱস্থা ইয়াৰ বিষয়বস্তুৱে সামৰি লয়। লোকগীতৰ বৈশিষ্ট্য উল্লেখ কৰি সত্যেন্দ্ৰনাথ শর্মাদেরে কৈছে- "অনাড়ম্বৰ সৰল ভাষা, ঘৰুৱা চিত্র, ভাৱৰ মুকলি প্রকাশ, সবল বিশ্বাস আৰু অলৌকিকতাৰ প্ৰভাৱ লোকগীতসমূহত লক্ষ্য কৰা যায়। গীতবোৰত ছন্দ, ভাৱ আৰু ভাষা শৃংখলিত নহয়, সাৱলীল আৰু উন্মুক্ত। চহা প্ৰাণৰ ই মুক্ত পৰিস্ফুৰণ আৰু আদিম তথা মৌলিক ভাৱাবেগৰ অকৃত্রিম প্রকাশ।”

অসমীয়া লোকগীতৰ শ্ৰেণীবিভাজন 

লোকগীতবোৰ লোকসাহিত্যৰ অন্তৰ্গত। মানৱ হৃদয়ৰ অকৃত্রিম আবেগ-অনুভূতিবোৰেই লোকগীত সৃষ্টিৰ মূল কাৰণ। অসমীয়া লোকগীতৰ ভঁৰাল অতি বৈচিত্র্যপূৰ্ণ আৰু সমৃদ্ধিশালী। বিষয়বস্তু আৰু ৰচনাৰীতি অনুযায়ী অসমীয়া লোকগীতক নিম্নোক্ত ধৰণে ভাগ কৰিব পাৰি :

• অনুষ্ঠানমূলক
• আখ্যানমূলক
• বিবিধবিষয়ক

অনুষ্ঠানমূলক লোকগীতক পুনৰ দুটা ভাগত ভগাব পাৰি : 

• অনুষ্ঠানমূলক বা ধর্মমূলক আৰু 
• ভক্তি নিৰপেক্ষ বা ধৰ্ম নিৰপেক্ষ

আকৌ, আখ্যানমূলক লোকগীতবোৰকো তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পৰা যায়। যেনে—

• বুৰঞ্জীমূলক (নাহৰৰ গীত, চিকণ-সৰিয়হৰ গীত আদি) 
• কিম্বদন্তিমূলক (মণিকোঁৱৰৰ গীত, ফুলকোঁৱৰৰ গীত আদি) 
• কাল্পনিক (কন্যা বাৰমাহী, মধুমতীৰ গীত, দুবলা শান্তিৰ গীত আদি)

উপৰোক্ত শ্রেণী দুটাত অন্তৰ্ভূক্ত কৰিব নোৱৰা বিভিন্ন লোকগীতবোৰক বিবিধ বিষয়ক শ্রেণীত সামৰা হৈছে। উদাহৰণ স্বৰূপে, নিচুকণি গীত বা ধাইনাম, নাওখেলৰ গীত, গৰখীয়া গীত, নাঙেলী গীত, মৈষাল গীত, জুনা গীত, গোৱালপাৰাৰ চটকা, বৰশীবোৱা গীত আদি।

অনুষ্ঠানমূলক গীত

অনুষ্ঠানমূলক গীতসমূহ সাধাৰণতে কোনো উৎসব-অনুষ্ঠান উপলক্ষে গোৱা হয়। ঋতুকালীন উৎসব, বিয়া উৎসৱ, মৃতকৰ স্মৰণ উৎসৱ, শুচি হোৱাৰ উৎসৱ, দেৱ-দেৱীৰ পূজা উৎসব, ধর্মীয় উৎসৱ আদি উৎসৱ-অনুষ্ঠানৰ গীতসমূহ এই পৰ্যায়ৰ অন্তৰ্ভুক্ত। এই শ্ৰেণীৰ গীতৰো ঠাল-ঠেঙুলি দুটা-ভক্তি নিৰপেক্ষ আৰু ভক্তিমূলক। ঋতুকালীন আৰু বিয়া উৎসৱৰ গীতসমূহ সাধাৰণতে ভক্তি নিৰপেক্ষ। আনহাতে, দেৱ-দেৱীৰ পূজা, মৃতকৰ স্মৰণ, শুচি হোৱাৰ আদি উৎসৱৰ গীতসমূহ ভক্তিসাপেক্ষ।

কর্মবিষয়ক গীত

এই শ্ৰেণীৰ গীত সাধাৰণতে কোনো কাম কৰোঁতে শ্রম লাঘৱ আৰু আনন্দ বিনোদনৰ কাৰণে গোৱা হয়।১ দহজনে একেলগে কাম এটা কৰোঁতে যেতিয়া মুখেৰে 'হেই জোৰ', 'অ' হেইয়া' আদি শব্দ উচ্চাৰণ কৰে, তেতিয়া শ্রম লাঘবৰ লগতে কামতো একেলগে আগবাঢ়ি যাবলৈ উৎসাহ পায়। এনে গীতক কর্ম-সংগীত বোলে। সাধাৰণতে কিছুমান কামে কৰোঁতাসকলৰ অন্তৰত এক লয়যুক্ত সুৰ আৰু গীতৰ সৃষ্টি কৰে।

কৰ্ম সংগীতৰ ভিতৰত ধাইনাম বা নিচুকনি গীত, নাওখেলৰ গীত, কুঁহিয়াৰ পেৰা গীত, বৰশী বোৱা গীত, গৰখীয়া গীত, খেল-ধেমালিৰ গীত, নাঙলৰ গীত, জুম খেতিৰ গীত আদি অন্তর্ভুক্ত।

ল'ৰা-ছোৱালীক শুৱাবৰ কাৰণে মাকে বা ধাইমাকে শিয়াল, কাণখোৱা আদিৰ কথা কৈ নিচুকোৱা একশ্ৰেণীৰ গীত গায়। ইয়াকে কোৱা হয় নিচুকনি বা ধাইনাম। এই গীত শুনি ল'ৰা-ছোৱালীয়ে কান্দোন বন্ধ কৰি মন্ত্রমুগ্ধ বা সম্মোহিত হৈ টোপনি যায়। তেনেদৰে নাও বাই যাওঁতে ব'ঠাৰ চাবে চাবে তাল মিলাই সমস্বৰে মন ৰঙাবলৈ নাওখেলৰ গীত গায়। বৰশী বোৱা গীতৰ এক অদ্ভুত শক্তি থকা বুলি বিশ্বাস কৰা হয়। এই গীত গালে হেনো মাছ আহে আৰু বেছি মাছ পালেও মুখ নেলাগে। একেদৰে বিভিন্ন কার্য কৰোঁতে যেনে-গৰু চাৰোঁতে, কুঁহিয়াৰ পেৰোঁতে, হাল বাওঁতে, খেতি কৰোঁতে বিভিন্ন গীত গোৱা হয়। এই গীতসমূহ কেতিয়াবা দলবদ্ধভাৱে আৰু কেতিয়াবা অকলশৰীয়াকৈ কাম কৰোঁতেও গোৱা হয়। অকলশৰীয়াকৈ গালে কেতিয়াবা আকৌ গীতটো সম্পূৰ্ণ উচ্চাৰণ নকৰি সুহুৰিয়াই গোৱা হয়। ইয়াকো কৰ্ম-সংগীতৰ ভিতৰত ধৰা হয়।

আখ্যানমূলক গীত

এই শ্ৰেণীৰ গীতৰ মাজেদি একোটি আখ্যান বা কাহিনী বর্ণনা কৰা হয়। এই গীতক মালিতা বা বেলাড বোলে। 'বেলাড' শব্দটোৱে নৃত্যৰ পৰিপূৰকভাৱে গোৱা গীতক বুজায়। অভিধানৰ মতে, "লেথাৰিকৈ বর্ণোৱা পদ বা গীত। ৩৪ অসমীয়া মালিতা শব্দটো মালা শব্দৰ পৰা সৃষ্টি হৈছে। ফুলৰ মালাৰ দৰে ধাৰাবাহিকভাবে গাঁথি থোৱা গীতব্যঞ্জক কাহিনীয়েই হ'ল মালিতা। মালিতাত দেশৰ অতীত কাহিনী, কিংবদন্তীমূলক বা কাল্পনিক আখ্যান, আদি ৰসাত্মক কাহিনী আৰু দুঃসাহসিক বা অতিপ্রাকৃত ঘটনাৰ সমাবেশ দেখা যায়। কিন্তু কাৰুণ্যই এই গীতৰ প্ৰধান সুৰ। মালিতাৰ ৰচনাৰীতি সৰল, পোনপতীয়া আৰু কেতিয়াবা নাটকীয় ঠাঁচৰ হয়।

বেলাড বা মালিতাক বিষয়বস্তু অনুসৰি তিনিটা ভাগত ভগাব পাৰি- বুৰঞ্জীমূলক, কিংবদন্তী বা জনশ্রুতিমূলক আৰু বাৰমাহী বা বিলাপ গীত। ইতিহাস প্রসিদ্ধ কোনো চৰিত্ৰ বিশেষৰ কৰুণ পৰিণতি দেখুওৱাই বুৰঞ্জীমূলক মালিতাৰ উদ্দেশ্য। আনহাতে, অলৌকিক ঘটনাৰ সমাবেশ ঘটা মনোৰঞ্জক কাহিনীয়েই হ'ল কিংবদন্তি বা জনশ্রুতিমূলক মালিতা। বাৰমাহী বা বিলাপ গীতবোৰ কৰুণ ৰস প্রধান আৰু প্রোষিতভত্রী নায়িকাৰ বিৰহ বেদনাৰে ভৰপুৰ।

ফকৰা-যোজনা (Assamese Proverb) 

ফকৰা-যোজনা হৈছে অসমীয়া ভাষাত প্ৰবাদৰূপে ব্যৱহৃত চিৰন্তন সাধাৰণ জ্ঞানৰ শিক্ষা, যাক সাধাৰণতে সাধাৰণ অসমীয়া গঞা ৰাইজে বুজি পাবৰ কাৰণে সৰল ভাষা, প্ৰতীক আৰু ছন্দ ব্যৱহাৰ কৰি আকৰ্ষণীয় ৰূপত প্ৰকাশ কৰা হয়। ফকৰা- যোজনাবোৰ দৈনন্দিন কথা-বতৰাত প্ৰায়ে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইয়াক ইংৰাজী ভাষাৰ Proverb-অৰ লগত তুলনা কৰিব পাৰি।

কিছুমান ফকৰা-যোজনাক "ডাকৰ বচন" বুলি জনপ্ৰিয় নামেৰে জনা যায়। আক্ষৰিক অৰ্থত ই "প্ৰবাদ" বুজালেও অসমীয়া গঞাই এইবোৰ "ডাক পুৰুষ" বুলি এক কাল্পনিক ঐতিহাসিক চৰিত্ৰই কোৱা কথা বুলি কল্পনা কৰে। ডাকৰ বচনবোৰ সাধাৰণতে গ্ৰামীণ জীৱনৰ বৈষয়ীক দিশত সাধাৰণ জ্ঞান বা উপদেশ দিয়ে।

অসমীয়া ভাষাৰ ফকৰা-যোজনাৰ ভাণ্ডাৰটো যথেষ্ট ডাঙৰ। সৰল অথচ বুদ্ধিদীপ্ত এই প্ৰবাদবোৰ সাধাৰণ অসমীয়া মানুহৰ জীৱনৰ প্ৰতি থকা গভীৰ আস্থা, দৃষ্টিভংগী আৰু বোধৰ গম্ভীৰ প্ৰকাশ। ইহঁত অসমীয়া জাতিৰ বিশ্বাস, জাতিসত্তা, সমাজ ব্যৱস্থা আৰু বুৰঞ্জীৰ উৎকৃষ্ট সমল। পুৰণি হ’লেও যথেষ্ট সংখ্যক ফকৰা-যোজনাৰ প্ৰাসংগিকতা আজিও অটুত আছে। কথা কওঁতে বা লিখাৰ মাজত উপযুক্ত ফকৰা- যোজনাৰ অলংকাৰ ব্যৱহাৰ কৰি লিখিব পাৰিলে বক্তাৰ ভাষাজ্ঞান উন্নত বুলি গণ্য কৰা হয়।

ফকৰা, যোজনা, পটন্তৰ, প্ৰবাদ, প্রবচন, দৃষ্টান্ত-এই শব্দকেইটা অসমীয়া ভাষাত প্রায় সমার্থবাচক। অৱশ্যে সূক্ষ্ম আলোচনাৰ দৃষ্টিত এই শব্দকেইটাৰ নিজস্ব বৈশিষ্ট্য আছে, কিন্তু ব্যৱহাৰিক ক্ষেত্ৰত এইবোৰ নির্বিচাৰে প্রয়োগ দেখা যায়। অসমীয়া ভাষাত সংগৃহীত হোৱা এই বিষয়ৰ পুথিবিলাকতে তাৰ প্ৰমাণ পোৱা যায়। অধিক কি, কিছুমানে নীতিবচন আৰু ডাকৰ বচনকো যোজনা বুলি ধৰে। এই সকলোবোৰ ভাষাৰ জতুৱা ঠাঁচৰেই অংগ-প্রতংগ স্বৰূপ। কেতিয়া আকৌ সাঁথৰবিলাকেও ফকৰাৰ ঠাই অধিকাৰ কৰে। তেনেদৰে আপ্তবাক্য, প্রজ্ঞোক্তি আদিকো ফকৰাই সামৰি লৈছে।

উদাহৰণঃ

1. অতিপাত শলাগনি ফুচুলনিৰ চিন, আপুনি আঁতৰি যাবা কৰি তাক ঘিণ: প্ৰয়োজনাধিক বা অহৈতুক তোষামোদৰ অন্তৰালত সাধাৰণতে ন্যস্তস্বাৰ্থ জড়িত থাকে। গতিকে এনে তোষামোদত ভোল গৈ কামত প্ৰবৃত্ত হ'লে ভালতকৈ বেয়া হোৱাৰহে সম্ভাৱনা অধিক। গতিকে ইয়াক চিনি পাই এনে উচটনিত ভোল যোৱাৰপৰা বিৰত থকাই ভাল।
2. অভাৱত স্বভাৱ নষ্ট: অতি প্ৰয়োজন পৰিলে সৎ‍ মানুহ এজনেও অসৎ‍ কাম কৰিব পাৰে। মানুহ সাধাৰণতে পৰিস্থিতিৰ দাস। গতিকে কোনো কাৰ্য্যৰ ভাল-বেয়া বিচাৰ কৰোঁতে কৰ্তাই কি পৰিস্থিতিত পৰি এনে কাৰ্য্য কৰিছে সেয়াও বিবেচনা কৰি চোৱা উচিত।
3. অচিন কাঠৰ থোৰা নলগাবা: ঢেঁকীৰ থোৰাটো মজবুত হ’ব লাগে, অন্যথা ভাগি গৈ অনিষ্ট কৰিব পাৰে। ঢেঁকীথোৰাৰ কামটো অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ - ইয়াক আগৰ দিনত চাউল খুন্দাৰপৰা আৰম্ভ কৰি বাৰুদ খুন্দালৈকে বিভিন্ন গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰ্য্যত ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। সেয়ে উপযুক্ত পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা নকৰাকৈ এনে কামৰ বাবে যিকোনো কাঠ বাছনি কৰিলে ভাগি গৈ কামত বাধা বা অথন্তৰ কৰিব পাৰে। তেনেদৰে গুৰুত্বপূৰ্ণ কামত অচিনাকি মানুহ বা উপাদান বা আহিলা ব্যৱহাৰ কৰা অনুচিত।
4. অল্প বিদ্যা ভয়ঙ্কৰী: আধৰুৱা জ্ঞান যিকোনো ক্ষেত্ৰত বিপদজনক হ’ব পাৰে।
5. অবুজনক বুজোৱা, ঢেৰুৱা ঠাৰি সিজোৱা: ঢেৰুৱা ঠাৰি যিমান সিজালেও নিসিজে, ঠিক তেনেদৰে যি বুজিব নোখোজে তাক যিমান বুজাব চেষ্টা কৰিলেও লাভ নাই।
6. অবাবত তৰ্ক কৰা মূৰ্খৰ চিন: মূৰ্খইহে যেতিয়াই তেতিয়াই তৰ্ক কৰি থাকে, জ্ঞানী মানুহে পৰিস্থিতি চাইহে তৰ্ক কৰে।
7. ছয় পো বাৰ নাতি, তেহে কৰিবা কুঁহিয়াৰ খেতি (ডাকৰ বচন): কুঁহিয়াৰ খেতি কৰিবলৈ বহু সংখ্যক খেতিয়কৰ প্ৰয়োজন, সেয়েহে যথেষ্ট সংখ্যক মানুহ থাকিলেহে এই খেতি কৰিবলৈ আগবাঢ়িব লাগে।
8. জ্বলা জুইত ঘিঁউ ঢলা: জুইত ঘিঁউ ঢালিলে সি বেছিকৈ জ্বলি উঠে অৰ্থাৎ কাৰোবাৰ খঙত অধিক খং উঠিব পৰা কথা কোৱা।

সাধুকথা (Fairy tale)

লোকসাহিত্যৰ এটি ভাগ৷ লোকসাহিত্যৰ অন্যান্য বিভাগৰ দৰে সাধুকথাৰো সৃষ্টি কেতিয়াৰ পৰা হ’ল ঠাৱৰ কৰা অসম্ভৱ৷ তথাপি অনুমান কৰা হয় সাধূকথা প্ৰাগৈতিহাসিক দিনৰ পৰাই মানুহৰ মুখে মুখে চলি আহিছে আৰু ই জনসমাজত যুগ যুগ ধৰি বৰ্তি আছে৷ লোকমুখত পৰি পৃথিৱীৰ একোটা সাধুৱে ভাৱ-ভাষা আৰু বৰ্ণনাত কিছু নতুনত্ব লৈ আন একোটা সাধুুৰ সৃষ্টি কৰিছে৷ সেয়ে পৃথিৱীৰ সকলো সাধুৰে একোটা মিল দেখা যায়৷ 

সাধুকথাবোৰে প্ৰাগৈতিহাসিক যুগৰ সমাজ জীৱন অধ্যয়নৰ সমল দিয়ে৷ মানুহৰ বুৰঞ্জী জানিবৰ বাবে “ফাইল’লজী’’ আৰু ভাষাতত্ব জানিবলৈ যিদৰে “মাইথ’লজী’’ জনাৰ প্ৰয়োজন; সেইদৰে, সাধুকথাও জনা দৰকাৰ৷ কাৰণ, সাধুকথাত একোটা জাতিৰ সকলো শ্ৰেণীৰ মানুহৰ আচাৰ-ব্যৱহাৰ, ৰীতি-নীতি, চিন্তা-চৰ্চা আদিৰ সুন্দৰ প্ৰতিফলন ঘটে৷

লক্ষ্মীনাথ বেজবৰুৱাই সাধুকথাক দুটা বহল ভাগত বিভক্ত কৰিছে৷ 

• নীতিশিক্ষামূলক সাধুকথা
• কল্পনামূলক সাধুকথা

থমচনে সাধুকথাক দুটা ভাগত বিভক্ত কৰিছে৷ সেয়া হ’ল-

• পৌৰাণিক বা পৰম্পৰাগত সাধু 
• কাল্পনিক সাধু

মানুহৰ পৰা ভালুক কেনেকৈ হ'ল, ভেকুলীৰ পিঠিত খহুলী হ'ল কেনেকৈ, জোক আৰু মহে মানুহৰ তেজ কিয় খায় আদিৰ পৰম্পৰাগত সাধু বুলি পাৰি। লোকসমাজে এই সাধুকথাবোৰক পৰম্পৰাগত ভাৱেই সত্য বুলি বিবেচনা কৰি আহিছে। আনহাতে, চিলনীৰ জীয়েকৰ সাধু, শিয়াল আৰু বান্দৰৰ সাধু প্রভৃতি সাধুক কাল্পনিক সাধু বুলিব পাৰি। থমচনে আকৌ কাল্পনিক সাধুক জন্তু প্রধান, অলৌকিক প্রধান, ধেমেলীয়া, দুষ্টালি বা টেঙাৰালি, সমষ্টি প্রধান আদি ভিন্ ভিন্ ভাগত ভাগ কৰিও দেখুৱাইছে।**

তেনেদৰে প্ৰফুল্লদত্ত গোস্বামীয়ে সাধুকথাক টেটোন, তেজা-তেজী, আমোদী, সমস্যামূলক, নীতিমূলক সাধু আদি বিভিন্ন ভাগত ভাগ কৰিও বিশ্লেষণ কৰিব পাৰি বুলি ইংগিত দিছে।"

যথাৰ্থতে, সকলোবোৰ সাধুকেই কাল্পনিক বুলিয়েই ক'ব পাৰি। পশ্চিমীয়া দৃষ্টিৰে কাল্পনিক সাধু মাত্রকে পৰীৰ সাধু বুলি চিহ্নিত কৰা হয়। কাৰণ পৰী মানেই এক কাল্পনিক সত্তা মাথোন।" তেনেদৰে সাধুকথাতো অভিজ্ঞতাৰ স্পৰ্শ থাকিলেও ই মূলতঃ কাল্পনিকহে।

গ্ৰন্থপঞ্জী ঃ

• অসমৰ সংস্কৃতি, লীলা গগৈ, বনলতা,  নৱম সংস্কৰণ, ২০১২
• অসমীয়া লোক সাহিত্যৰ বুৰঞ্জী, প্ৰথম খণ্ড, নবীন চন্দ্ৰ শৰ্মা, অসম সাহিত্য সভা আৰু গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়, নৱেম্বৰ, ২০২১
• অসমীয়া মানুহৰ নৃবৈজ্ঞানীক পৰিচয়, ভূৱন মোহন দাস, অসম বিজ্ঞান সমিতি, মে’, ২০০৩
• উপেন্দ্রনাথ গোস্বামী, ভাষা আৰু সাহিত্য
• বিৰিঞ্চি কুমাৰ বৰুৱা, অসমৰ লোক-সংস্কৃতি
•  নবীন চন্দ্ৰ শৰ্মা, অসমৰ লোক-সংস্কৃতিৰ আভাস, পৃ. ৪ ৩.
• The Encyclopaedia Britannica, Vol. IV