অসমীয়া সাহিত্য ৷৷ অসমীয়া গদ্য সাহিত্য ৷৷ অসমীয়া গদ্যৰ উদ্ভৱ আৰু বিকাশ

* অসমীয়া সাহিত্য বুলি ক’লে অসমীয়া ভাষাত ৰচনা কৰা সাহিত্যৰাজিখিনিক বুজা যায়৷ প্ৰাচীন ভাৰতীয় আৰ্য-ভাষাবিশেষে ক্ৰম পৰিৱৰ্তনৰ মাজেদি আহি খ্ৰীষ্টীয় দশম-একাদশ শতিকামানত অসমীয়া ৰূপ ল’বলৈ আৰম্ভ কৰে৷ সেয়েহে অসমীয়া ভাষা আৰ্যভাষা সম্ভূত বুলি অধ্যাপক সত্যেন্দ্ৰনাথ শৰ্মাই উল্লেখ কৰিছে৷ অৱশ্যে শৰ্মাই অসমীয়া ভাষাত তিৰ্ব্বতবৰ্মী আৰু অষ্ট্ৰিক ভাষাৰ কিছু প্ৰভাৱ পৰিছে বুলি উল্লেখ কৰিছে৷ সেইদৰে প্ৰাচীন কামৰূপত কথিত ‘কামৰূপী প্ৰাকৃত’ আৰু অপভ্ৰংশৰ মাজেৰেও অসমীয়া ভাষাৰ বিকাশ হৈছে বুলি আন এটি মতবাদ আছে৷ সেইদৰে মাগধী প্ৰাকৃতৰ প্ৰাচ্য অপভ্ৰংশৰ পৰা অসমীয়া ভাষাৰ উৎপত্তি হৈছে বুলি আন এটি মতবাদ আছে৷ 

এই সন্দৰ্ভত ৰমেশ পাঠকে লিখিছে এনেদেৰে-পঞ্চম শতিকাৰপৰা দ্বাদশ শতিকালৈ হিন্দু ৰজাসকলে লিখা তামৰ ফলি কিছুমানত অসমীয়া ভাষাৰ প্ৰাচীনতম নিদৰ্শনস্বৰূপ শব্দ কিছুমান পোৱা যায় যদিও দশম-একাদশ শতিকামানৰ পৰাহে মূলতঃ অসমীয়া ভাষাত সৃষ্ট সাহিত্যৰাজিৰ প্ৰমাণ পোৱা যায়৷ তাৰ পূৰ্বে অসমত যিবোৰ সাহিত্য পোৱা যায়, তাৰ ভাষা আছিল সংস্কৃত৷ খ্ৰীষ্টীয় সপ্তম শতিকামানৰ পৰাই অসমীয়া ভাষাই স্বকীয়তা লাভ কৰাৰ পথত আগবাঢ়িবলৈ আৰম্ভ কৰাৰ সন্দৰ্ভত প্ৰসিদ্ধ পৰিব্ৰাজক হিউৱেন চাঙৰ এটি মন্তব্য উল্লেখযোগ্য৷ ভাস্কৰ বৰ্মাৰ ৰাজত্ব কালত প্ৰসিদ্ধ চীন পৰিব্ৰাজক হিউৱেন ছাঙে কামৰূপ অঞ্চল ভ্ৰমণ কৰি এই অঞ্চলৰ ভাষা বিষয়ত এটি টোকা লিখিছে এনেদৰে— ‘কামৰূপৰ ভাষা মধ্যভাৰতৰ ভাষাতকৈ কিছু পৃথক আছিল৷’

অসমীয়া সাহিত্যৰ পটভূমি সাহিত্যক লিখিত পৰম্পৰাৰ পৰিৱৰ্তনৰ দিশৰ পৰা লক্ষ্য কৰি কেইবাটাও ভাগত ভগাব পাৰি। যেনে-

1. চৰ্যাপদ
2. প্ৰাক্ বৈষ্ণৱ সাহিত্য
3. বৈষ্ণৱ সাহিত্য
4. পাঁচালী সাহিত্য
5. চৰিত পুথি আৰু বংশাৱলী
6. বুৰঞ্জী সাহিত্য আৰু আহোম যুগৰ সাহিত্য
7. আধুনিক অসমীয়া সাহিত্য

গদ্য সাহিত্য 

- গদ্য কি? পদ্যত কৈ গদ্য কিয় পৃথক? (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ১) 

- গদ্যৰ সংজ্ঞা (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ১) (ক্ৰমিবকাশত অসমীয়া কথাশৈলী, পৃঃ১৫)

- গদ্যত শৈলী বা আংগিকৰ গুৰুত্ব আৰু শৈলী সম্পৰ্কীয় আলোচনা (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ৪)

(লেখকৰ মনৰ ভাৱ আৰু চিন্তাধাৰাক ভাষাৰ মাধ্যমেদি প্ৰকাশ কৰা স্বকীয় পদ্ধতি বা নিজস্বতাকে ‘শৈলী’ বুলিব পাৰি৷)

গদ্যৰ বিশেষত্ব (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ৯)

- লয়, বৈয়াকৰণিক সংযুতি, স্বাভাৱিকতা, যথাৰ্থতা, স্পষ্টতা

- প্ৰতিজন লেখকৰ লিখাৰ ৰচনানীতিৰ জৰিয়তে তেওঁৰ ব্যক্তিত্ব আৰু সৌন্দৰ্যবোধৰ উমান পাব পাৰি৷

- লেখকৰ ৰুচি-অভিৰুচি

- নিয়মিততা, সমৰূপতা, যথাযথতা, ভাৰসাম্যতা আৰু প্ৰাঞ্জলতা

- শব্দশক্তি (অভিধা, লক্ষণা, ব্যঞ্জনা)

- যতুৱা ঠাচ, খণ্ডবাক্য, ডাকৰ বচন ইত্যাদিৰ প্ৰয়োগ

গদ্যৰ শ্ৰেণী বিভাজন (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ১২) (অসমীয়া গদ্য সাহিত্য, পূণ্যশ্ৰী বেজবৰুৱা, লুণা বৰা, পৃঃ১৯৩)

- প্ৰাচ্যৰ আলংকাৰিকৰ মতে গদ্যৰ শ্ৰণীবিভাজন- মুক্তক গদ্য, বৃত্তগন্ধি গদ্য, উৎকলিকা, চূৰ্ণক গদ্য

- আধুনিক সমালোচকৰ মতে গদ্যৰ ভাগ

১. বিবৃত্তিমূলক গদ্য বা তথ্যমূলক গদ্য

২.সমালোচনাত্মক বা চিন্তাশীল গদ্য

৩. ৰসাশ্ৰয়ী বা সৃষ্টিশীল গদ্য

-প্ৰকাশভংগীৰ আধাৰত গদ্যৰ শ্ৰেণীবিভাগ-

১. নিৰাভৰণ বা অনাড়ম্বৰ গদ্য

২.অলংকৃত বা বাখৰুৱা গদ্য

- শৈলীৰ বিচিত্ৰতা অনুসৰি গদ্যৰ শ্ৰেণীবিভাজন

১.যুক্তিবাদ শৈলীৰ গদ্য

২.ব্যংগাত্মক শৈলীৰ গদ্য

৩.কথোপকথনমূলক গদ্য

৪. নাটকীয় শৈলীৰ গদ্য

- সমালোচক মাৰজোৰাই বোল্টনৰ মতে গদ্যৰ শ্ৰেণীবিভাজন

১. বৰ্ণনাত্মক গদ্য

২. যুক্তিনিষ্ঠ বা বিতৰ্কমূলক গদ্য

৩. নাটকীয় গদ্য

৪. বাৰ্তামূলক গদ্য

৫. চিন্তামূলক গদ্য বা মনন বিষয়ক গদ্য

অসমীয়া গদ্যৰ পৃষ্ঠভূমি

প্ৰাচীন স্তৰঃ

- ভাৰতীয় পটভূমিত অসমীয়া গদ্য (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ২০)

- অসমীয়া গদ্যৰ বিকাশ (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ২৪)

- তাম্ৰশাসন, শিলালিপি (আমবাৰিৰ শিলালিপি, ১২৩২ খ্ৰীঃ, নগাঁও ডবকাৰ ওচৰৰ গছতল শিলালিপি, ১৩৬২, চামধৰা গড়ৰ ফলি, ১৬১৬), মোখিক সাহিত্য, লোক-সাহিত্য (যেনে-মন্ত্ৰ সাহিত্য) আদি৷

- শঙ্কৰদেৱ, মাধৱদেৱ সৃষ্ট নাটকৰ গদ্য (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ২৯)

- ভট্টদেৱ (দামোদৰ দেৱৰ নিৰ্দেশত- কথা ভাগৱত, কথা গীতা, কথা ৰত্নাৱলী) (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ৩২)

- জন্ম ১৫৫৮-১৬৩৮ ৷৷ পিতৃ-চন্দ্ৰভাৰতী ৷৷ কামৰূপৰ বৰনগৰ অঞ্চলত ঘৰ ৷৷ দামোদৰদেৱৰ শৃষ্য ৷৷ কবিৰত্ন আৰু ভাগৱত ভট্টাচাৰ্য হৈছে তেওঁৰ উপাধিসূচক নাম ৷৷ (অসমীয়া সাহিত্যৰ সমীক্ষাত্মক ইতিবৃত্ত, পৃঃ১৬৪) (অসমীয়া কথা সাহিত্য, প্ৰফুল্ল কুমাৰ নাথ, পৃঃ১১) (মধ্যযুগৰ সাহিত্য, পৃঃ৭৪)

কথাগীতা সম্পৰ্কে আলোচনা (অসমীয়া কথা সাহিত্য, প্ৰফুল্ল কুমাৰ নাথ, পৃঃ১৬), (অসমীয়া গদ্য সাহিত্য, পূণ্যশ্ৰী বেজবৰুৱা, লুণা বৰা, পৃঃ২৭০) (‘শব্দ’ ব্লগত ‘কথা গীতা’ৰ সবিশেষ আলোচনা)

- ভট্টদেৱৰ আদৰ্শত ৰচিত অন্যান্য গদ্য (গোপাল চন্দ্ৰ দ্বিজৰ ‘কথা ভক্তি ৰত্নাকৰ’, ৰঘুনাথ মহন্তৰ ‘কথা ৰামায়ণ’, ভাগৱত ভট্টাচাৰ্যৰ ‘সাত্বত-তন্ত্ৰ কথা’, পৰশুৰাম ৰচিত ‘কথা ঘোষা’, কৃষ্ণানন্দ দ্বিজৰ ‘পুণ্য ভাগৱত’ আদি৷)

অন্যান্য ৰচকসকল- গোপাল আতা,  গোপাল মিশ্ৰ, গোবিন্দ মিশ্ৰ, কবীন্দ্ৰ পাত্ৰ, গোপীনাথ পাঠক, বিদ্যা পঞ্চানন, ৰামমিশ্ৰ আদি) (অসমীয়া সাহিত্যৰ সমীক্ষাত্মক ইতিবৃত্ত, পৃঃ১৬৮)

- বুৰঞ্জীৰ গদ্য (ষোড়শ শতিকাৰ পৰা ঊনবিংশ শতিকাৰ মাজৰচোৱা সময়৷) (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ৩৪)  (মধ্যযুগৰ সাহিত্য, পৃঃ৭৪) (অসমীয়া গদ্য সাহিত্য, পূণ্যশ্ৰী বেজবৰুৱা, লুণা বৰা, পৃঃ১৫৯, ১৭৮) (বুৰঞ্জী সাহিত্য, লীলা গগৈ)

- চৰিত সাহিত্য (‘গুৰুচৰিত কথা’ মহেশ্বৰ নেওগ সম্পাদিত) (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ৩৭)

- ব্যৱহাৰিক পুথিৰ গদ্য (সপ্তদশ আৰু অষ্টাদশ শতিকাৰ মাজৰ সময়ছোৱাত৷ সুকুমাৰ বৰকাথৰ ‘হস্তীবিদ্যাৰ্ণৱ’, তাৰিণীচৰণ ভট্টাচাৰ্য সম্পাদিত ‘ঘোঁৰা নিদান’, কবিৰাজ চক্ৰৱৰ্তীৰ ‘ভাস্বতী’, শুভঙ্কৰ কবিৰ ‘শ্ৰীহস্তমুক্তাৱলী’, কাশীনাথৰ ‘অঙ্কৰ আৰ্যা’, মধুমিশ্ৰ বাগীশৰ ‘নীতি-লতাঙ্কুৰ’, জ্যোতিষ চূড়ামণিৰ ‘লীলাবতী’, ‘কিতাবত মঞ্জুৰী আদি৷)

-ৰজাঘৰীয়া কাকত, চিঠি-পত্ৰৰ গদ্য (ত্ৰিপুৰা বুৰঞ্জী, জয়ন্তীয়া বুৰঞ্জী)

আধুনিক স্তৰ

প্ৰাক্ অৰুণোদই স্তৰৰ গদ্য (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ৪৩) (ক্ৰমিবকাশত অসমীয়া কথাশৈলী, পৃঃ৫৪)

- মণিৰাম দেৱানৰ ‘বুৰঞ্জী বিবেক ৰত্ন’, কাশীনাথ তামুলিফুকনৰ ‘অসম বুৰঞ্জী সাৰ’, আত্মাৰাম শৰ্মাৰ ‘বাইবেলৰ ভাঙণি নিউ টেষ্টামেণ্ট (১৮১৩)’ হৰকান্ত শৰ্মা মজিন্দাৰ বৰুৱাৰ ‘আসাম বুৰঞ্জী’, ‘সদৰামিনৰ আত্মজীৱনী’ আদি৷

অৰুণোদই (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ৪৬) (অসমীয়া কথা সাহিত্য, পৃঃ৭০)

- অসমীয়া-বাংলা ভাষা বিতৰ্ক (১৮৩৬-১৮৭৩)

- নেথান ব্ৰাউন, অলিভাৰ টি কট্টাৰ, মাইল্চ ব্ৰন্সন, এ.এইচ. ডেনফোৰ্ড, এ.কে গাৰ্ণী, নিধিলেৱি ফাৰৱেল আদি৷

- পাঠ্যপুথি প্ৰণয়ন, পঢ়াশালি স্থাপন, পুৰণি পুথি উদ্ধাৰ, অৰুণোদইৰ জন্ম, মিছনেৰীসকলৰ অৱদান৷

- আনন্দৰাম ঢেকিয়াল ফুকন (অসমীয়া ল’ৰাৰ মিত্ৰ), 

গুণাভিৰাম বৰুৱা, হেমচন্দ্ৰ বৰুৱাৰ সময় (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ৫১)

 পূৰ্ণানন্দ শৰ্মা আদি, পদ্মাৱতী দেৱী ফুকননী, লম্বোদৰ বৰা, ৰত্নেশ্বৰ মহন্ত, সত্যনাথ বৰা আদি৷

জোনাকী আলোচনী (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ৫৩)

- লক্ষ্মীনাথ বেজবৰুৱা, পদ্মনাথ গোহাঞি বৰুৱা, হেমচন্দ্ৰ গোস্বামী, চন্দ্ৰকুমাৰ আগৰৱালা, সত্যনাথ বৰা, কনকলাল বৰুৱা, ৰমাকান্ত কাকতি, ৰত্নেশ্বৰ মহন্ত আদি৷ (অসমীয়া ভাষা উন্নতি সাধিনী সভা (১৮৮৮)

- ৰজনীকান্ত বৰদলৈ, কমলাকান্ত ভট্টাচাৰ্য, বেণুধৰ ৰাজখোৱা, আনন্দচন্দ্ৰ আগৰৱালা, অম্বিকাগিৰী ৰায়চৌধুৰী, বেণুধৰ শৰ্মা, 

যুদ্ধৰ পূৰ্বৱতী স্তৰৰ গদ্য (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ৫৯)

-দণ্ডিনাথ কলিতা, দৈৱচন্দ্ৰ তালুকদাৰ, শৰৎচন্দ্ৰ গোস্বামী, নীলমনি ফুকন, কৃষ্ণকান্ত সন্দিকৈ, সূৰ্য্যকুমাৰ ভূঞা, ডিম্বেশ্বৰ নেওগ, লক্ষ্মীনাথ ফুকন, কৃষ্ণ ভূঞা, জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালা, বিৰিঞ্চি কুমাৰ বৰুৱা, তীৰ্থনাথ শৰ্মা আদি৷

যুদ্ধোত্তৰ স্তৰৰ গদ্য (প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলী, পৃঃ৬১)

-হেম বৰুৱা, বীৰেন্দ্ৰকুমাৰ ভট্টাচাৰ্য, যোগেশ দাস, সৌৰভ কুমাৰ চলিহা, হোমেন বৰগোহাঞি, লক্ষ্মীনন্দন বৰা, ভবেন্দ্ৰনাথ শইকীয়া, হীৰেন গোহাঁই, চন্দ্রপ্রসাদ শইকীয়া, মহেশ্বৰ নেওগ, সত্যেন্দ্রনাথ শৰ্মা, লীলা গগৈ, পদ্ম বৰকটকী, লুম্বেৰ দাই, নগেন শইকীয়া, ভবেন বৰুৱা, স্নেহ দেবী, নিৰুপমা বৰগোহাঞি, ইমৰান শ্বাহ, মামণি ৰয়চম গোস্বামী, শীলভদ্র, অতুলানন্দ গোস্বামী, প্ৰহ্লাদ কুমাৰ বৰুৱা আদি। 

অসমত আধুনিক গদ্যৰ ইতিহাস৷ মিছনেৰীসকলৰ অৱদান

অসমত আধুনিক গদ্যৰ সৃষ্টিকৰ্তা হিচাপে আমি মূলতঃ মিছনেৰীসকলৰ অৱদানৰ কথা ক’ব লাগিব৷ মিছনাৰীসকলে অসমলৈ আহি দেখিলে যে, ভাষা-সমস্যাই অসমীয়া জনসাধাৰণৰ জীৱন-যাত্রাত ব্যাপক বেমেজালি ঘটাইছে। অফিচ-আদালত আৰু শিক্ষানুষ্ঠানৰ পৰা অসমীয়া ভাষা উঠাই দিয়াৰ ফলস্বৰূপে অসমীয়া-বঙালী, হিন্দী, ইংৰাজী আদি ভাষাৰ শব্দমিশ্রিত যি খিচ্‌ৰি ভাষাৰ প্ৰচলন হৈছিল, সিয়েই অসমীয়া-জনমানস অস্থিৰ কৰি তুলিছিল। বিজ্ঞ স্বতন্ত্র ভাষা; আৱহমান কালৰে পৰা অসম-ভূমিত ই প্রচলিত হৈ আহিছে। ইংৰাজ শাসকগোষ্ঠীয়ে ওপৰচকুৱা গৈ স্বার্থান্বেষী কিছুমানৰ প্ৰৰোচনাত এই ভাষাবিভ্রাটৰ সৃষ্টি কৰিছে। লগতে মিছনাৰীসকলে এই কথাও অনুভৱ কৰিলে- কোনো জনগোষ্ঠীৰ মাজত ধৰ্ম্মৰ বাণী প্ৰচাৰ কৰিবলৈ মাতৃভাষাৰ মাধ্যমত বহিৰে উত্তম উপায় নাই। সেয়েহে, তেওঁলোকে ভাবিলে- স্থানচ্যুত আৰু লুপ্তপ্রায় অসমীয়া ভাষাৰ পুনুৰুদ্ধাৰেই তেওঁলোকৰ প্ৰথম কর্তব্য। অকল ভাবায়েই নহয়- তাৰ কাৰণে তেওঁলোক এক হাত বুক হল, উঠি পৰি লাগিল অসমীয়া ভাষাৰ ঐতিহ্য বিচাৰিলে, পুৰণি পুথিৰ উদ্ধাৰ-কার্যত হাত দিলে। আৰু ধৰ্মৰ প্ৰচাৰ পত্রিকাও বিতৰণ কৰিছিল; কিন্তু বিশে, ভাবে সফলতা লাভ কৰিব নোৱাৰিলে। ইফালে ১৮৩৬ চনত মার্চ মাহত আমেৰিকাৰ মিচনাৰী বেভাবেও নাথান ব্রাউন আৰু টি-কাট্টাৰ সপবিয়ালে আহি সদিয়াত ভবি দিয়ে। তাৰপাছতে ডক্টৰ মাইল্ল্ফ ব্রন্সন আৰু জেকব থমাছো আহিছিল; কিন্তু দুর্ভাগ্যক্রমে ব্রহ্মহ্মপুত্ৰত নাও ডুবি জেকব থমাছৰ মৃত্যু হয়। কিছুকাল তেওঁলোকে সেই অঞ্চলৰ পাহাৰুৱা জাতিবিলাকৰ মাজত ধৰ্ম্মপ্রচাৰ কৰিবলৈ যত্ন কৰিছিল যদিও শেষত কেইবাটাও কাৰণত বাধ্য হৈ ভৈয়ামলৈ নামি আহে। ব্রাউন, ব্রন্সন, বাৰ্কাৰ আদি মিছনাৰীসকলে ১৮৪১ খৃঃত শিৱসাগৰত আহি স্থায়ীভাবে খোপনি পোতে। ইয়েই হয় তেওঁলোকৰ ঘাই কৰ্ম্মক্ষেত্র। ইয়াৰ কিছুকাল পাছতেই, অর্থাৎ ১৮৪১ খৃঃৰ ২ অক্টোবৰত আৰু ১৮৪৩ খৃঃত যথাক্রমে তেওঁলোকে নগাঁও আৰু গুৱাহাটীত মিছনৰ আস্থান প্রতিষ্ঠা কৰে। শিৱসাগব, গুৱাহাটী আৰু নগাও- এই তিনি ঠাই মিছনাৰীসকলৰ ধৰ্ম্মপ্ৰচাৰ আৰু কৰ্ম্মসম্পাদনৰ কেন্দ্ৰস্থান হৈ পৰে।

মিছনাৰীসকলে দেখিলে যে, ভাষা-সমস্যাই অসমীয়া জনসাধাৰণৰ জীৱন- যাত্রাত বেমেজালি ঘটাইছে। অফিচ-আদালত আৰু শিক্ষানুষ্ঠানৰ পৰা অসমীয়া ভাষা উঠাই দিয়াৰ ফলস্বৰূপে অসমীয়া-বঙালী, হিন্দী, ইংবাজী আদি ভাষাৰ শব্দমিশ্রিত যি খিচ্ছি ভাষাৰ প্ৰচলন হৈছিল, সিয়েই অসমীয়া-জনমানস অস্থিৰ কৰি তুলিছিল। বিজ্ঞ স্বতন্ত্র ভাষা; আৱহমান কালৰে পৰা অসম-ভূমিত ই প্রচলিত হৈ আহিছে। ইংৰাজ শাসকগোষ্ঠীয়ে ওপৰচকুৱা গৈ স্বার্থান্বেষী কিছপমানৰ প্ৰৰোচনাত এই ভাষাবিভ্রাটৰ সৃষ্টি কৰিছে। লগতে মিছনাৰীসকলে এই কথাও অনুভৱ কৰিলে- কোনো জনগোষ্ঠীৰ মাজত ধৰ্ম্মৰ বাণী প্ৰচাৰ কৰিবলৈ মাতৃভাষাৰ মাধ্যমত বহিৰে উত্তম উপায় নাই। সেয়েহে, তেওঁলোকে ভাবিলে- স্থানচ্যুত আৰু লুপ্তপ্রায় অসমীয়া ভাষাৰ পুনুৰুদ্ধাৰেই তেওঁলোকৰ প্ৰথম কর্তব্য। অকল ভাবায়েই নহয়- তাৰ কাৰণে তেওঁলোক এক হাত বুক হল, উঠি পৰি লাগিল অসমীয়া ভাষাৰ ঐতিহ্য বিচাৰিলে, পুৰণি পুথিৰ উদ্ধাৰ-কার্যত হাত দিলে। অসমীয়াত নানাবিধ পুথি-পত্র লিখিলে আৰু লগে লগে অসমীয়া ভাষাৰ ন্যায্যপ্ৰতিষ্ঠাৰ কাৰণে ইংৰাজ কৰ্তৃপক্ষক বহুপ্ৰকাৰে জনালে। 

ইতিমধ্যে মিছনাৰীসকলে শিৱসাগৰত এটা প্রেছো স্থাপন কৰে। সেই প্ৰেছৰ পৰা তেওঁলোকে ১৮৪৬ খৃঃত এখন মাহেকীয়া কাকত প্রকাশ কৰে নাম "অৰুণোদই সংবাদপত্র"। এই কাকতখন ১৮৫০ খৃঃলৈ বাতৰিকাকতৰূপে চলাৰ পিছত ১৮৫১ খৃঃৰ পৰা আলোচনীৰ ৰূপত একাদিক্রমে ১৮৮০ খৃঃলৈ ওলাইছিল বুলি বুজা যায়। অসমীয়া ভাষা-সাহিত্যৰ উদ্ধাৰ আৰু পুনঃসংস্থাপন-কাৰ্যৰ প্ৰথমাৱস্থাত মিছনাৰীসকলক দুজ অসমীয়া লোকে বিশেষভাবে অনবৰত সহায় কৰিছিল। তেওঁলোকৰ এজন আনন্দৰাম ঢেকিয়ালফুকন আৰু আনজন খ্রীষ্টধর্মত দীক্ষিত হোৱা নিধিলেৱি ফাৰোৱেল।অসমীয়া-ভাষা-সাহিত্যৰ উদ্ধাৰ আৰু ইয়াৰ পুনঃসংস্থাপনৰ যাত্ৰাত আগবাঢ়োতা মিছনাৰীসকলে বহুত কাম কৰিবলগীয়া হৈছিল। তেওঁলোকে পাঠ্যপুথি ৰচনা কৰিলে, দেশ-বিদেশৰ নানাবিধ বিষয়ক লৈ বিবিধ প্রবন্ধ লিখিলে, বাইবেল আদি গ্ৰন্থৰ অনুবাদ কৰিলে, বুৰঞ্জী আদি কিছুমান পুৰণি পুথি সংগ্ৰহ কৰি প্ৰকাশ কৰিলে, বিস্মৃত হৈ যাব খোজা বহুত অসমীয়া শব্দ উদ্ধাৰ কৰিলে আৰু লগতে ইংৰাজী শব্দৰ অৰ্থ মিছনেৰীসকলৰ বুজাবলৈ কিছুসংখ্যক নতুন শব্দৰো সৃষ্টি কৰিলে। এই ধৰণৰ প্ৰায়বোৰ ৰচনাই ছপা হৈছিল "অৰুণোদই'ত। 

ইয়াৰ উপৰিও, অসমীয়া ভাষাৰ ভেটি সুদৃঢ় কৰিবৰ উদ্দেশ্যে ডঃ নাথান ব্রাউনে লিখে "অসমীয়াৰ অভিধান”। এইবোৰ কামৰ অন্তৰালত মিছনাৰীসকলৰ স্বকীয়-স্বার্থ সিদ্ধিৰ পথ সুগম কৰি তোলা, অর্থাৎ খ্রীষ্টধর্ম প্ৰচাৰৰ পথ মুকলি কৰাটোৱেই আছিল অৱশ্যে প্রধান উদ্দেশ্যতা। কার্যতঃ কিন্তু তেওঁলোকৰ নিজ স্বাৰ্থতকৈ অসমীয়া জাতিৰ স্বাৰ্থৰক্ষাৰ পথহে সুগম হৈ উঠে অধিক পৰিমাণে। 

প্রায় ডেৰ-দুশ বছৰ আগৰে পৰা অসমীয়া গদ্য সাহিত্যৰ যিকেইটা ধাৰা সবল দুর্বলভাবে নামি আহিছিল, ঊনবিংশ শতিকাৰ চতুৰ্থ-দশকৰ সংকটময়- কালেডাখৰত সি শুকাই লুপ্তপ্রায় হয়। লগে লগে মিছনাৰীসকলৰ প্ৰচেষ্টাত উক্ত-ধৰণৰ ৰচনাসমূহ যি গদ্যৰূপত দেখা দিছিল, সি সৃষ্টি হৈছিল পাশ্চাত্য-সাহিত্যৰ আদৰ্শত। এই গদ্যৰচনাসমূহেই আধুনিক অসমীয়া গদ্য সাহিত্যৰ প্রথম-নিদর্শন। মিছনাৰীসকলৰ প্ৰায়বোৰ ৰচনাই "অৰুণোদই”ৰ যোগেদি প্ৰচাৰিত হৈছিল কাৰণে এই আলোচনীখনকেই প্রকৃতার্থত বুলিব পাৰি আমাৰ আধুনিক-গদ্যৰ ভেটি। ইয়াক অৱলম্বন কৰিয়েই গদ্যনির্মাতাসকলে সৃষ্টিকাৰ্যৰ উন্নতি আৰু বিকাশ সাধন কৰে। এই প্রাথমিক অৱস্থাত অসমীয়া-গদ্যৰ ভেটি নির্মাণত শিল-মাটি পেলাওতাসকলৰ ভিতৰত আছিল ডক্টৰ নাথান ব্রাউন, ডক্টৰ মাইলছ ব্রন্সন, এ-কে-গার্ণি, নিধিলেৱি ফাৰোৱেল, শ্রীমতী এচ্-আ-ৱার্ড, শ্রীমতী কাট্টাৰ, শ্রীমতী গার্ণি আদি প্রধান। আনন্দৰাম ঢেকিয়ালফুকন আছিল তেওঁলোকৰ অন্যতম অনা-খ্রীষ্টিয়ান প্রধান সহযোগী। 

বিশেষ যত্ন আৰু আন্তৰিকতাৰ সৈতে মিছনাৰীসকলে অসমীয়া শিকিছিল। কিন্তু অসমীয়াৰ নিচিনা সমৃদ্ধিশালী ভাষা এটা কেইবছৰমানৰ ভিতৰতে বিদেশী লোকৰ কাৰণে সম্পূৰ্ণৰূপে আঁৰ নোহোৱাকৈ আয়ত্ব কৰি লোৱা অৱশ্যে বৰ সহজ নহয়। সেয়েহে, স্বাভাৱিক-ঠাচত জতুৱা-ঠাচপূর্ণ অসমীয়াৰ বাক্যৰীতি সৃষ্টি কৰাত তেওঁলোক একেবাৰে ত্রুটি-বিচ্যুতিৰ ওপবত উঠিব পৰা নাছিল। অসমীয়া লিখাৰ সময়তো ইংৰাজী-বাক্য-বিন্যাস-বীতিয়ে অজ্ঞাতসাৰে বহু সময়ত তেওঁলোকক প্রভাবিত কৰিছিল। গতিকে, তেওঁলোকৰ ভাষা সহজ- সৰল আৰু লগতে জনসাধাৰণৰ কথিত-ভাষাৰ লগত মিল থকা সত্ত্বেও বাক্য-গঠন-ৰীতি সকলো সময়তে নিভাঁজ অসমীয়া-ঠাচত দেখা দিয়া নাছিল। এই প্রসঙ্গত পণ্ডিত হেমচন্দ্ৰ গোস্বামীৰ মন্তব্য উল্লেখযোগ্য: "তেওঁবিলাকৰ (মিচনৰীসকলৰ) ভাষা তেওঁবিলাকতো লাগি ৰ'ল; তেওঁবিলাকৰ ভাষাৰ যিটো Spirit, সিহে অসমীয়া সাহিত্য গোটেইটোত বিয়পাইছে। 

পাদুৰি চাহাবসকলে অসমীয়া সাহিত্যৰ আৰু এটা উপকাৰ কৰি গ'ল; সি তেওঁবিলাকে কৰা সকলোবোৰ কামতকৈ ডাঙৰ। সেইটি আৰু আন একো নহয়। তেওঁবিলাকে আমাৰ ভাষাক এটা সুৰ শিকাই গ'ল। ‘‘এই সুৰটি আগেয়ে অসমীয়া ভাষা নেজানিছিল। .... এই সুৰৰ তাঁৰডালিয়ে ভাৰতবর্ষীয়-সভ্যতা আৰু পাশ্চাত্য-সভ্যতা দুইৰো মাজত লগুণ গাঁঠিৰ নিচিনা হৈছে। (অসমীয়া ভাষা, প্ৰবন্ধ, হ.গ.ৰ) (ক্ৰমশ... সবিশেষঃ অসমীয়া গদ্য সাহিত্যৰ গতিপথ, পৃঃ১০৭)

সহায়ক গ্ৰন্থপঞ্জী

প্ৰাচীন অসমীয়া গদ্যশৈলীঃ অৰ্পণা কোঁৱৰ, বনলতা, ২০১৪

অসমীয়া গদ্য সাহিত্যৰ গতিপথ, হৰিনাথ শৰ্মাদলৈ, পদ্মপ্ৰিয়া লাইব্ৰেৰি, চতুৰ্থ প্ৰকাশ, ২০১৩
মধ্যযুগৰ সাহিত্যঃ বসন্ত কুমাৰ ভট্টাচাৰ্য
বুৰঞ্জী সাহিত্য, লীলা গগৈ, বনলতা, তৃতীয় প্ৰকাশ, ২০১৪

অসমীয়া কথা সাহিত্যঃ প্ৰফুল্ল কুমাৰ নাথ, বান্ধৱ, ২০১৪

অসমীয়া গদ্য সাহিত্যঃ পূণ্যশ্ৰী বেজবৰুৱা, লুণা বৰা, অসম বুক ট্ৰাষ্ট, ২০২১